I te tau 1840, hui katoatia ngaa whenua, ngaa ngaahere, ngaa awa, me ngaa papa moana o Ngaa Rauru Kiitahi, he 520,000 eka te whaanuitanga mai i te awa o Paatea ki Te Kaihau a-Kupe, tae rawa atu ki te raki ki Matemateaaonga.

He nui ngaa taangata i tautoko i Te Tiriti o Waitangi, he nui ake i te 500 oona ngaa waitohutanga, heoi, kaaore a Ngaa Rauru Kiitahi i tapoko atu ki teeraa.

I tohatohaina eetehi kape o Te Tiriti puta noa ki Te Ika-a-Maaui me Te Waipounamu. Heoi anoo, kaaore he kape i tae atu ki tua iho o Whanganui, ki tua ake raanei o Kaawhia. Hei aha koa ki te Karauna te korenga o Ngaa Rauru Kiitahi i waitohu i Te Tiriti o Waitangi. I whakatau tonu iho Te Tari Taipuuwhenua o Piritaania kua noho ko ngaa iwi Maaori katoa i raro i te mana o Piritaania, aa naa runga i teenaa, e noho ana raatou i raro i te mana o Te Tiriti o Waitangi.

I te tau 1841, ka tohua a Wiremua Peina hei Kaikomihana Arotake Hokonga Whenua. Ko taana mahi he tirotiro i ngaa hokonga whenua a te Kamupene Niu Tiireni. Ka mea ake te Kamupene o Niu Tiireni, mai i te tau 1839, kua hokona mai e raatou eetehi whenua e 20 miriona eka te nui, kei roto ko teetehi poraka whenua he 40,000 eka te rahi ki waenganui i ngaa awa o Kai Iwi raaua ko Whangaehu. I tapaina teeraa ko te Poraka o Whanganui.

Kei te Whakaaetanga moo te hokonga o te Poraka o Whanganui e whakaari ana i te whiwhinga o eetehi rawa hei utu moo eetehi whenua.

E whia kee ngaa taangata whai ka taetae mai ki te noho ki teenei whenua hou, ahakoa e tautohea ana te nuinga o ngaa hokonga whenua e te Maaori.

Ko te nuinga o ngaa kereeme a te Kamupene, ina koa ko eera i ngaa rohe o Whakatuu, Pooneke me Whanganui, kaaore i whai mana. Ahakoa teeraa, kaaore a Peina i whakatau kia manakore ngaa hokonga whenua. Ka whakawhiwhia e ia he kapeneihana e 1,000 pauna te nui ki ngaa iwi katoa i whai waahi ai ki taua hokonga.

I roto i ngaa tau e rima, kua taaparangia, neke atu raanei, te poraka whenua e 40,000 eka. Kia tutuki raano te hokonga whenua i te Karauna i te tau 1848, kua mau i te Kamupene Niu Tiireni ngaa eka e 89,000 i Whanganui - he mea taapara teeraa ki te nui i whakawhiwhia ai e Peina. E 20,000 o ngaa eka o taua whenua ka noho ki roto i ngaa rohe o Ngaa Rauru Kiitahi.

Naa Pootonga Neilson, kaumaatua o Ngaa Rauru Kiitahi:

‘E kore e poroporoaki raatou ki te whenua naa te mea, e kore e hoko atu raatou i te whenua. E kore rawa atu te whakaaro kia hokona noa te whenua e paa ki a raatou, ko taa raatou kee i hoko atu ai ko te aaheinga kia noho te Paakehaa i taua whenua, i te Poraka o Whanganui. Kia huumaarie tonu, kia ngaakau maahaki tonu raatou ki te tangata whenua kei te pai teenaa engari e kore e taea teeraa mea.

Moo te taha ki te Poraka o Kai Iwi, ka whakapikingia ake e raatou te utu engari me mahara ake taatou, ko ia hokonga i tino taupatupatuhia e teetehi taha, i tautokona kee e teetehi taha, waihoki ko eetehi atu he kore moohio.

Noo reira, i Kai Iwi ka torongia raatou e Makarini, araa ko Donald McLean, te kaihokohoko whenua moo te Karauna.’

I tohua a Donald McLean kia tuu hei Kaikoomihana Matua moo te Hokohoko Whenua i te tau 1853, he waa i tohe kaha ai te Maaori ki te hokohoko whenua.

Naa Pootonga Neilson, kaumaatua o Ngaa Rauru Kiitahi :

‘Teeraa eetehi taangata i Kai Iwi i tino hiahia ki te hoko atu i te whenua whai puutea ai. Teeraa eetehi taangata i Kai Iwi i tohe ki te hokonga.

I whakamoohiotia atu a Makarini me mutu te whakaroherohe a te Paakehaa i te whenua, e wehewehe nei hoki i te tangata, otiraa, te whenua moo te hokohoko atu, engari i ia waa teeraa teetehi roopuu raa, peeraa tonu i te tukanga o te Taraipiunara o Waitangi, ka huri ngaa whakahaerenga katoa hei mea whakawehewehe i too taatou nei iwi.’

Taro rawa, ka tiimata taana utu i ngaa rangatira o ngaa hapuu, i runga i te manako ka whakapoapoa raatou i eetehi atu o te hunga whai whenua kia hokohokona hoki oo raatou paanga whenua. Ka kii taurangi a Makarini ki ngaa rangatira, ka tuku karaati Karauna a ia meenaa kua tutuki ngaa hokonga.

I te tau 1854, naa te pooraruraru haere e paa ana ki ngaa hokonga whenua Maaori, ka tuu teetehi hui tahi a Ngaa Rauru Kiitahi raatou ko Ngaati Ruanui, ko eetehi atu iwi o Taranaki hoki ki Manawapou ki te raki o Paatea.

Toona 1,000 taangata ka mine atu ki te hui. Ko te whainga he whiriwhiri i ngaa paahuki aa-iwi, aa, he akiaki hoki i te Maaori kia aukatihia te mahi hoko whenua atu ki te Paakehaa.

Naa Pootonga Neilson, kaumaatua o Ngaa Rauru Kiitahi:

‘Ka takoto peeraa te kupu taurangi o te hunga i reira. Ka whakatuuria teetehi whare nui moo taua hui tonu, i tapaina ko Te Taiporoheenui. I a raatou hoki teetehi toki, he piau. Ka mutu, he tohu o te kupu taurangi o te roopuu pupuri whenua Maaori. Kaaore he hokonga whenua anoo i roto o Taranaki.’

Engari i te tau 1858, ka maunu a Ngaa Rauru Kiitahi i te whakaaetanga o Manawapou. E noho ana a Minita Rihari Teira ki Puutiki ki Whanganui. He minita a ia e tino whakautengia ana e ngaa iwi puta noa i te rohe. Naawhai aa, ka huri ia hei tangata hohou i te rongo ki waenganui i te Maaori, ki waenga anoo i te Maaori me ngaa taangata whai. He maangai hoki a ia ki roto i ngaa whiriwhiringa ki te Kaawanatanga.

E ai ki a Teira, i kokorahotia e eetehi o Ngaati Ruanui te whenua i Waitootara. Ka kiia atu ka hoatuhia e raatou te whenua ki te Kiingi. Ka tuhi atu a Teira ki a Makarini ki te whakamoohio atu i a ia;

‘Naa teenei take i muhani rawatia ai ngaa kaipupuri whenua tuuturu, ahakoa kaaore oo raatou takune ki te hoko atu i te whenua, ka whakatakotohia te paatai, 'Ko wai koutou e tohutohu mai ana ki a maatou me aha raanei i oo maatou whenua?’

Ko Aaperahama Tama-i-parea teetehi o ngaa rangatira e whitu o Ngaa Rauru Kiitahi i kaha whakahee i te hokona whenua atu ki ngaa taangata whai. Heoi, i te waa i tuutaki ai a Ngaa Rauru Kiitahi ki ngaa maangai a te Kiingi Maaori, kaatahi nei too raatou tupehu kia tohutohungia me aha oo raatou whenua, ka puta i a Aaperahama raaua ko tana tama a Pehimana te whakatau ki te hoko atu i te Poraka o Waitootara ki te Kaawanatanga.

Ka utua he moni taapui, he 500 pauna te nui, i te marama o Mei i te tau 1859. He mea haina te rihiiti e 14 taangata noa iho.

I mua i te whakataunga rawa o te hokonga whenua, e pakaru mai ana ngaa tautohetohe i te raki o Taranaki i te tau 1860. E haere ana ngaa Maaori ringakore, ko te nuinga he waahine, ki te aukati i taa te Karauna whai ki te ruuri i te Poraka o Pekapeka ki Waitara. Ka kiia iho teeraa he mahi whakakeke. Ka whakatakotoria e te Karauna te ture hooia i te marama o Peepuere i te tau 1860 - ko te tiimatanga teeraa o te pakanga whenua tuatahi ki Taranaki. Ka whakaopeope a Ngaa Rauru Kiitahi me eetehi atu iwi o Taranaki ki te tautoko i a Te Aatiawa i te pakanga ki te Karauna.

Aa muri i ngaa marama 14, ka whakataungia he tatau pounamu. Ka tiimata anoo ngaa whiriwhiringa moo te Poraka o Waitootara i te tau 1862. I taua waa, kua kore te maha o Ngaa Rauru Kiitahi i hiahia ki te hoko atu i te whenua engari ka haere tonu ngaa whiriwhiringa i waenganui i te Karauna me eeraa atu i whai waahi ai ki te whakaaetanga toomua.

Kua oti te hokonga o te Poraka o Waitootara i te marama o Hurae i te tau 1863.

Tokowhaa o ngaa kaihaina 14 tuatahi noo te tau 1859 i haina anoo i te tau 1863, huia atu me eetehi atu kaihaina 28.

Ka utua he moni, he £2,000 pauna te nui. E 26,638 ngaa eka i motukia i a Ngaa Rauru Kiitahi i teenei hokonga.

Kaaore te ingoa o Aaperahama i te whakataunga hoko whakamutunga. Ka tohe a ia, “E kore rawa te whenua e tukua! E kore! E kore! E kore! E kore!” Ka whakakahorengia e ia te hokonga, kaatahi ia ka whakakotahi atu ki eetehi atu rangatira ki te paa o Weraroa ki te awa o Waitootara.

Naa Pootonga Neilson, kaumaatua o Ngaa Rauru Kiitahi:

‘Ko te Poraka o Waitootara te tino matuu moo te pakanga ki te tonga o Taranaki. I te mutunga iho ka hokona atu te Poraka o Waitootara e eetehi o too maatou iwi, aa, ka tohe eetehi atu, aa, ka tae mai te Pai Maarire, noo muri mai ka kiia ko ngaa Hauhau, koiraa ngaa kuuwao whakakeke me tinei.’

I raro i te ture araa i te New Zealand Settlements Act 1863, i whai mana-aa-ture te Karauna ki te raupatu i ngaa whenua o ngaa Maaori i tohe atu ki te mana o te Kuini o Ingarangi. Naa teenei ture kotahi i mana ai te taahaetanga a te Karauna i ngaa whenua Maaori.

I te marama o Hanuere i te tau 1865, ka kookiri a Tianara Cameron me ngaa tauaa e rua mano te tokomaha i Whanganui e anga ana ki te raki-maa-uruuru, aa, he taumanu i te Poraka o Waitootara moo te Karauna te mahi.

Ka puutohe a Kaawana Hori Kerei ki te whakaweto i te mana o te Pai Maarire i Whanganui me Taranaki ki te tonga. Ko toona awangawanga i taua waa tonu, he hopu i te paa o Weraroa, te nohoanga aa ngaa tauaa Maaori e 2,000 te rahi. E whia rau ngaa Hauhau mai i Whanganui tae atu ki Waitara ka uu atu ki Weraroa, aa, naa te aweawe hoki o too raatou poropiti a Te Ua Haumene i tae atu.

I whakahee a Cameron ki te taiapu i te paa o Weraroa. E whakahee ana a ia i taana i whakaaro ai,‘he taahae whenua a te Paakehaa, me te whakamahi i ngaa tauaa aa te Karauna kia tutuki ai aua mahi’.

Naa whaiaa, ka puta te tautohetohe ki waenga i a raaua ko Kerei. Ka riro kee i a Kerei anoo te aarahi i te taiapu ki runga i te paa o Weraroa. I te marama o Hurae, ka hopukina, aa, ka nohoia e ia te paa o Weraroa.

Naa Pootonga Neilson, kaumaatua o Ngaa Rauru Kiitahi :

‘Ko te aahuatanga i paa ki oo taatou tuupuna i taua waa, e kiia ana te Kaawanatanga ko te takiwaa ‘bush scouring’, engari he whakahaere i teetehi tikanga tuurakiraki whenua kee te mahi. Otiraa, kua aata tuhituhingia aa raatou haerenga i ngaa awa i roto o Ngaa Rauru Kiitahi me Taranaki ko ngaa waahi i noho ai te nuinga o te iwi, aa, ka turakina rawatia ngaa mea katoa, ka murua rawatia ngaa mea katoa. I whakamahia oo taatou tuupuna ki te noho mohowao, e whia kee nei ngaa tau moo eetehi.

Ko te mea e tino aroha nei ko ngaa aahuatanga i paa ki oo taatou tuupuna i taua aakinga tuurakiraki mohowao. He maha tonu raatou. I haere ki runga i ngaa awa matua, whakararuraru ai, tuukino ai i oo taatou tuupuna, ko te nuinga, kaaore hoki i tapoko atu ki ngaa pakanga whenua.

Noo te taenga noa mai a Keepa, a Meiha Keepa, ki Waitootara ka tuupono e rima rau o oo taatou tuupuna e noho ana i runga o Pootiki-aa-Rehua. Waihoki, ko ngaa Paakehaa e noho ana i Waitootara e mea ana, ‘Ki te hoki mai koe ki Waitootara ka kitea ana koe, ka puuhia’. Aa, i tuku reta atu raatou ki te hunga e noho ana i Tawhitinui i te awa o Whanganui, ‘kaua e hoki mai ki Waitootara, ka kitea ana koe, ka puuhia’. Kua tae mai a Meiha Keepa, ko ia teetehi o ngaa taangata naana i pana ai oo taatou maatua i oo raatou whenua, aa, ko taana he koorero maa raatou, he mahi hoki maa raatou kia heke iho ai i taa raatou noho ruruhau i runga o Pootiki-aa-Rehua.’

He tokomaha, i peia atu ai i oo raatou whenua mai i te tau 1865, i kii taurangi kia piripono ki te mana o te Karauna kia taea ai e raatou te hoki ki oo raatou kaainga.

Naa Pootonga Neilson, kaumaatua o Ngaa Rauru Kiitahi:

‘Aa, kei muri i a au kei teenei pakitara teetehi pikitia o ngaa taane toiora i te tau 1865, i mauhereheretia ai hei whakapaahunu atu i ngaa mahi whakakeke. Ki a raatou, kaaore anoo raatou kia kite atu i Te Tiriti, kaaore anoo kia hainatia Te Tiriti e raatou, noo reira me hee te whakawaakanga e whakakeke ana raatou. Katoa ngaa taane toiora i taua pikitia noo Waitootara i mauhereheretia raatou i Weraroa, te paa tuuwatawata i runga o te puke i mua i too hekenga mai ki Waitootara, aa, i kaawhakina raatou ki Te Waipounamu. I mauhereheretia raatou i runga i teetehi kaipuke herehere i Te Whanganui-aa-Tara, kaatahi ka kawea atu ki Ootepoti. I tirohia matakawatia raatou anoo nei he kaiwhakakeke, he kuuwao, aa, i haamenetia hoki moo taua hara. 

Ki a au, hei aha te ingoa whakaparahako peenei i te hauhau me te mohoao. Me whakamahara raatou peeraa i ngaa hoia o te Pakanga nui o Te Ao Tuatahi, Tuarua hoki. Ka mutu, he iwi taamau whenua raatou.’

Ka haere tonu te whai me te pakanga i ngaa Hauhau ki te mutunga o te tau 1867. I taua waa tonu, ka tupu haere te aawhiowhio i Taranaki ki te tonga.

I te marama o Hune i te tau 1868, naa te muru me te raupatu o te whenua hei kaainga moo te Paakehaa, ka puta mai he pakanga, ka taakina e Titokowaru ki te Karauna me ngaa taangata whai. Ka pakanga a ia ki Maawhitiwhiti, ki Turuturumookai, ki Te Ngutu o Te Manu, ki Moturoa, ki Nukumaru hoki.

Ka turakina rawatia ngaa paa me ngaa maara o Ngaa Rauru Kiitahi i te awa o Waitootara e ngaa rautupu a ngaa tauaa o te Kaawanatanga ki a Titokowaru. Ka panapana atu te Karauna i a Ngaa Rauru Kiitahi ki tua tawhiti atu o te tonga o Taranaki, aa, ka kaha whaiwhai atu i a raatou ki tuawhenua.

Naa Pootonga Neilson, kaumaatua o Ngaa Rauru Kiitahi:

‘Ka rangona whaanuitia ngaa koorero moo Waitara engari kaaore i te tino nui kua taangia, kua tuhituhingia raanei moo ngaa pakanga i konei. He mooitiiti noa iho oo taatou moohiotanga moo teenaa. He mooitiiti noa iho oo maatou moohiotanga moo te tokopae o too taatou iwi i panaia atu noho mohowao ai, ka mutu, kua tahuna, kua murua raanei aa raatou rawa katoa. Noo reira, kaaore taatou e moohio puu ana i ahangia raatou, aa, tokohia i mate naa runga i teeraa. I aupeehingia raatou e teetehi mea e kiia nei e au i eenei rangi, he kaawanatanga tuukino.

Kaatahi nei te kino - he parekura, he parekura koia teenaa i paa mai ki oo taatou maatua. I ahangia ngaa waahine me ngaa tamariki i panaia atu ai i oo raatou papakaainga? I tahuna aa raatou maara, i whakamahia raatou kia noho mohowao moo ngaa tau e whia kee nei? Kaaore maatou i te moohio. E whia o raatou i mate i reira? Koinei oo taatou taahuhu koorero.’

I te raa e 27 o Nooema i te tau 1868, ka rokohanga atu e te kura takahi puni i aratakina ai e Ruutene Bryce raaua ko Haihana Maxwell teetehi hunga ririki ringakore o Ngaa Rauru Kiitahi me Taranaki i te Whare Wuuru o Handley paatata atu ana ki te marae o Tauranga Ika ki Nukumaru. Noo te paa o Tauranga Ika ngaa tamariki nei, ko te mea paahake rawa he 10 tau toona paahake.

Naa Mike Neho, kaumaatua o Ngaa Rauru Kiitahi:

‘I haere atu teetehi ope tauaa ki uta e aruaru ana i a Ngaa Rauru Kiitahi. I too raatou hokitanga mai ki Whanganui i kite ai raatou he tamariki e korikori ana. Naa ka haere atu raatou ki te kite he aha raa te korikori, kaatahi ka puta te whakaaro kia whakararu i aua tamariki, ana ka haere atu - ehara i te mea ki te whakararu, ki te whakamataku. Ana ka peeraa. Ko eetehi ka tangohia too raatou nei swords, kaatahi nei ka motuhia teetehi ringa o teetehi tamaiti. Koina teetehi aahuatanga o teetehi mate, naa ka hoki atu ki Whanganui. Aa naa whaiaa, ka tapaina te ingoa Maxwell ki runga i te waahi. Naa ko taua Maxwell, ko ia te tangata i tuukinohia ai i a maatou tamariki.’

Ka haere poka noa te kura takahi puni, ka puuhia te roopu nei, ka aruarungia maa runga hooiho, ka haua ki te hoari piko. Ka tuu ngaa tamariki. Tokorua i patua kia mate.

I te marama o Pepuere i te tau 1869, kua whakareerea atu te paa o Tauranga Ika e Titokowaru.

Aa, tae noa ki te tau 1873, kiihai a Ngaa Rauru Kiitahi i whakaaetia kia hoki ki toona kaainga.

Ka tae rawa ki te waa i aahei ai raatou ki te hoki mai ki te kaainga, kua tata kore e toe ana hei hokinga maa raatou. Kua tohua raatou he hauhau.

Kua riro te whenua.