Ko teenei iwi ko Ngaa Rauru Kiitahi i heke mai i roto i ngaa kaawai atua e kiia nei ko te wahaatai, i ngaa kaawai kaaunga e whakahuatia ana e raatou he hunga wairua, kaaore nei e kitea engari e rangona ana; i ngaa kaawai o Te Kaahui Rere; i ngaa taahuhu hoki o ira tangata. Noo reira, he uri atua mai, he uri noo roto ake o te kaahui kaahika o rua-tawhito mai anoo.

Mai i te raarangi atua, ki te kukunetanga mai o te ao, o te whenua, o te tangata.

‘Ko toona putanga ariki ko Rauru Kiitahi.
Ki Ngai-nui, Ngai-roa, Ngai-kaha,
Ko Ngai-ariki ka moe ki’ Te Uiarei,
Ka puta ko Toi-te-huatahi.
Ko Toi-te-huatahi ka moe ki’ Wairerekiao,
Ka puta ko Ruarangi
Ka moe a Ruarangi ki’ Rongoueroa,
Ka puta…ko Rauru!’

Heoi anoo, i whai raruraru toona whaanautanga mai. Ka puta mai a Rauru ki te ao, kua mau te rauru ki toona tinana, ki toona kakii.

Naa Mohi Apou, kaumaatua o Ngaa Rauru Kiitahi:

‘I te waa e ngana nei te wetewete i te rauru ki te kakii kite atu kaaore te peepi i raru, kaaore i kaarangirangi, kaaore i kite atu raa i toona awangawanga i ngaa raruraru aha atu raanei. Kaaore he paku tangi i puta i te peepi nei.
Maarama tonu ana toona whaaene he tohu teeraa. He mana teenaa i eke mai ki te peepi noo runga noo te waahi ngaro. Ko te koohungahunga nei i tata mate ki te rauru i ora tonu i te rauru i te mea ko te rauru tonu e whaangai tonu ana i te pepi.

Whakaaro ana te maamaa me hoatu nei te ingoa ko Rauru i runga i te whakaaro e rua, ngaa whakaaro e rua, teenei mea te whaanau ki te ao, he mate he ora. Ko te rauru teeraa he mate he ora. E rua nga taha o te tangata.’

E whia kee nei ngaa puna koorero i whaatoro atu ai a Ruka Broughton ki te whanake i taana tuhituhinga, ‘Ko Ngaa Paiaka o Ngaa Rauru Kiitahi’. E rangona whaanuitia ana toona whakahirahira hei kupu mana moo te takenga mai o Rauru me toona iwi.

E mea ana te koorero i whaanau mai a Rauru i Whakataane. Ko ia te maataamua, i muri iho ko Awanuiaarangi, ko Taha-titi, ko Puhikaiariki.

Naawhai aa, ka paahaketia a ia, ka kite toona iwi i te tau o teenei ohinga, toona pakari, toona toa. He tangata kaha ki te takahi i te whenua. He nui ngaa iwi e mea ana ko ia tonu te toi o teenei mea o te mahi whakairo. He tangata whakaaro tahi, he kupu tahi. Kaaore he hokihoki o te koorero. Koia ka puta teenei ingoa moona, ko Rauru Kiitahi.

E heke iho ana i te kaawai o Rauru ko Te Kaahui Rere. Ko te tangata tuatahi ki te rere i te takiwaa, ko Te Ika-waiwaha.

I toona kukunetanga mai kaaore i whai tangata toona aahua, he ewe kee. Kaatahi ka panaia taua ewe ki te moana kuuteretere haere ai i runga i te kare o te wai. Ka pae mai ki uta.

Naa Mohi Apou, kaumaatua o Ngaa Rauru Kiitahi:

‘Teetehi takiwaa e kiia nei ko Waikaramihi. Anaa ko taua ewe nei ka whai tinana engari i reira, e ai ki te koorero, he iwi anoo i reira ki Waikaramihi tera takiwaa. Ka tiikina atu, ka whakaritea, ka whakapainga nei anaa ka kite atu e korikori ana te ewe nei.

Maarama tonu he mana too teenaa, he mauri too teenaa, aa, ka manaakitia. Hei toonaa waa, ka whai mana, ka tupu, ka tupu, ka rere atu te ewe nei. Ka tapa te ingoa nei e raatou i taua waa ko Te Ikawaiwaha.’

Ki eetehi, i puia ake Te Kaahui Rere i te whenua i Waitootara.

Ki eetehi atu, “...i tipu ake taua iwi i ngaa rohe o Te Tairaawhiti, araa ki Ngaati Awa, ki Ngaati Porou me oo raatou kaokao. Noo te taenga mai ki roto o Te Hauaauru i hoe mai maa te moana, ka uu ki Paatea, ki Waitootara hoki.

Noo te uunga mai o te iwi raa, naa raatou i tahutahu ngaa ahi o teeraa whenua, araa naa raatou i noho tuatahi teeraa takiwaa, ka whakatuuria oo raatou paahuki. Koiraa te iwi i karangatia a Te Kaahui Rere”.

I roto i tana tuhinga, ka mahara a Ruka Broughton ki teetehi whakawhitiwhitinga koorero i waenganui i oona paahake.

E ai ki ngaa paahake;

‘Ko teenei iwi ko Te Kaahui Rere i noho ki Te Ihonga, ki tai o Paakaraka raaua ko Nukumaru. Ko te waahi teeraa e karangatia ana ko Te Kiri o Rauru.
Ka rere mai taua iwi raa, mai i Te Ihonga ki Tapuarau;
Tapuarau ki Te Ihupuku;
Te Ihupuku ki Piipiitori;
Piipiitori ki Pootiki-aa-Rehua; Pootiki-a-Reehua ki Whatakaaho;
Whatakaaho ki Tieke.’

Kua matemate kee a Rauru maa ka haere mai he reanga hoou, he iwi tauhoou ki reira.

Ko te uunga mai teeraa o Turi maa i runga i a Aotea.

‘Aotea e, Aotea e
Kumea mai ngaa waka kia piri,
Kumea mai ngaa waka kia tata,
Kia eke ki runga ki te paepae tapu o Ngaa Rauru Kiitahi,
Ka huri too aro ki Pungarehu, ki Kaierau, rere atu ki Taipake,
ki Nga wai-e-rua Ihupuku ki Piraunui,
e tau ki Paamatangi ue a ue a….(he ngeri)’

Ka taka te waa, ka tau haere te noho a ngaa tauhou ki te hau tonga o Taranaki. Ka nonoho haere ngaa tamariki a Turi raaua ko Rongorongo puta noa i te takiwaa.

Ko Taaneroroa i whakawhiti atu i te awa o Paatea ka nohoia te maauruuru. Ko Tuuranga-i-mua ka noho tonu i ngaa paripari i te taha tonga o te awa o Paatea. Ko Tuutawa-whaanau-moana raaua ko Tongapootiki ka takataka tonu ki te maatongatonga ki Whenuakura me Waitootara.

Naa koonei ka noho tahi, ka tupu tahi te iwi o Aotea me oona karanga whanaunga o Ngaa Rauru Kiitahi.