Te Tai – Treaty Settlement Stories

Kōrero: Ngaa Rauru Kiitahi

Ngaa Rauru Kiitahi: Rangatahi maa, Maranga mai!

Upoko 6

Rangatahi maa, Maranga mai!

Heoi, he aha te tikanga o te Ngaa Rauru Kiitahitanga ki ngaa rangatahi o Ngaa Rauru Kiitahi?

Whakatoomenea mai te Upoko 6

Tuhinga whitiaahua

‘Ko Raimona Tapiata ahau’

‘Ko Taiaroa Neho teenei e mihi kau ana’

‘Ko Parekaia Tapiata ahau’

‘Ko Shae Rogan tooku ingoa’

‘Ko Arapera Tapiata ahau’

He aha te tikanga o te Ngaa Rauru Kiitahitanga ki a koe?

‘Wai-o-Turitanga’

‘Tuakiritanga’

‘Tuakiritanga’

‘Maa tini, maa mano ka rapa te whai’

‘Whakapapa’

‘Ko te Maunga o Taranaki, ko Te Rere o Kaapuni’

‘Ko aa maatou koorero peenei i ngaa koorero moo ngaa tini waahi o too taatou rohe.’

‘I a au i tawhiti ka whakaaro i hoki i te waa kainga, aa, i a waa ka hoki atu me kii he whakapiki wairua, he whakaora i te tinana, i te hinengaro.’

‘Ko te taiao, ko te whaanau, hapuu, iwi.’

‘Ko taku Ngaa Rauru Kiitahitanga noo roto i tooku hapuutanga, noo roto i tooku WaioTuritanga, te tuu i te marae, ngaa kawenga o te marae, ngaa mea katoa e kawea e au i roto i toku ao.’

He peewhea te noho hei rangatahi i roto i te ao o naaianei?

‘Poohara’

‘Ngaawari’

‘He poorearea’

‘Hiikaka’

‘Pakari’

‘Kua huri ngaa raa mai i ngaa whakaaro o te rawa kore ki ngaa whakaaro o te whai angitu..’

‘Kua kore i peeraa i ngaa raa o mua. He uaua rawa ake te hoko whare.’

‘E huaki ana ngaa tatau moo ngaa rangatahi.’

‘Maringa nui maaua i te aahua o te tipuranga.’

‘Kaha tipu i roto i te reo me te ao Maaori, me ngaa tikanga, noo reira. Aae, ki au nei i tino maaro te tuuaapapa.’

‘He uaua meenaa kaaore he pou whirinaki.’

Ka peewhea te aahua o Aotearoa ki te eke ki taau e tino wawata nei?

‘Ka ‘Our’-tearoa’

‘Rerehua’

‘Maaori’

‘Aroha’

‘Tino Rangatiratanga’

‘He koorero Maaori te tuatahi.’

‘Ko too taatou iwi e taraiwa ana i ngaa waka Hilux. Ko aa taatou tamariki e taraiwa ana i ngaa waka Mercedes.’

‘Kia aahua Maaori ake te aahua o Aotearoa. E maarama ana taku kite i ngaa hua o teeraa momo ao.’

‘He koorero Maaori te rere o te reo engari he koorero Paakehaa tonu i runga i te moohio he puukenga anoo teeraa e whai hua e whai mana ai te tangata.’

‘Noo oo taatou whaanau te mana ki runga o eenei rau, o eenei mano eka.’

‘Ko oo taatou whaanau e tiaki ana i te whenua - e whakaora ana i ngaa reporepo, e whakaora i te whenua.’

‘Koo too taatou iwi e koorero ana i too taatou ake reo i runga i oo taatou ake whenua, kaua hei kainoho i runga i oo taatou ake whenua.’

‘Ka whakaarohia te koorero, ‘E tipu e rea moo ngaa raa o too ao. Ko too ringa ki te raakau a te Paakehaa’.’

‘Kei te pooturi haere te neke o Aotearoa whaanui ki te whakatuwhera i too raatou ngaakau, i too raatou ao ki ngaa aahuatanga aa kui maa, aa koro maa. A toona waa pea.’

‘Ka aroha te tangata ki te tangata. Koinaa.’

Ka peewhea te aahua o Ngaa Rauru Kiitahi ne i ko koe te tino rangatira?

‘Angitu’

‘Whakaaronui’

‘Maaroo’

‘Manaaki’

‘Aataahua’

‘Ne i ko au te rangatira, ko te whai whare anake te kaupapa.’

‘Ko te whakaako i te tangata me peewhea te hoko whare, ko te whakaako i too taatou iwi me peewhea te whakamahi i teeraa whenua iti kua waiho moo raatou, tee waiho kee ai kia whakatuputupungia e ngaa tarutaru moo te whaa tekau maa rima tau, aa, kaaore teetehi e paku moohio ana me aha.’

‘E kore rawa au e hiahia kia riro ko au te rangatira. E pai ana a au ki te mau tii tauera i muri, ki te whakatangitangi i te rakuraku me te waiata i ngaa waiata.’

‘I te waa ka kuhu ki eeraa momo haepapatanga, he pai ka kuhu me too pootae motuhake, heoi anoo me moohio e haere ana i runga i te whakaaro kotahi. Kaaore e haere aa marae ana, e awangawanga ana moo ngaa painga noa iho o te takitahi, o te takiiti raanei. Heoi kia kite he aha ngaa painga moo te takitini.’

‘Ko teetehi aahuatanga kua kite au, kua nui ngaa raruraru, aa, i roto i eeraa raruraru ka huri eetehi o a taatou whaanau ki te wero i te tangata kaua i te kaupapa.’

‘Ahakoa ngaa taupatupatu, me manaaki, me tiaki tonu i a taatou anoo.’

‘E koorero ana maatou moo te whai rautaki moo te oranga tonutanga, me te whakarite i te reanga hou ki te tuu ki eenei tuuranga, engari meenaa kei reira tooku reanga, hei tauira, kia tae atu ki eeraa tuuranga, e whakarongo ana raanei te iwi ki a raatou?’

‘Kei reira oo raatou maatua naa raatou te hunga nei i whakarite moo taa raatou rautaki oranga tonutanga, e whakarongo ana raatou ki eenei rangatira hou? E aua.’

‘Ki tooku moohio, kaaore.’

‘Ka kore te aahua e rite ki te hierarchy. He maarama kee te aahua... e whaa pea ngaa tapatoru engari kaaore teetehi i te tuu ki runga, kaaore teetehi i te tuu ki raro. E hono kau ana raatou kia aahei te rere, kia Maaori te tuku.’

He aha oo moemoeaa moo te aapoopoo?

‘Ko au te taupaa kiihai i heipuu i aku moemoea.’

‘Te oranga o tooku whaanau, hapuu, me tooku iwi.’

‘Waananga Maaori.’

‘E puaawai ana.’

‘Kia ora.’

‘Ko te mutunga mai o ooku wawata moo te Ngaa Rauru Kiitahitanga,’

‘kia kaha, kia maaia, kia manawanui i roto i ngaa aahuatanga katoa.’

‘Kotahi te maunga, kotahi te koorero, kotahi te kaupapa.’

‘Kia oorite pea te whakatipuranga o ooku uri ki teeraa, i whakatauiratia e ooku maatua i roto i te ao Maaori, te reo Maaori, ngaa tikanga me te hokihoki hono atu ki ngaa marae.’

‘He nui tonu ngaa mahi hei mahi. Ko te whakahokinga o te iwi ki runga i te marae, ko te whakatuputupu i te reo ki roto i too taatou iwi, aa taatou waiata, aa taatou pakiwaitara. Eeraa momo mea katoa, ki a au nei, he mea nui haere ake nei’

Ko te Ngaa Rauru Kiitahitanga. He aha toona tikanga ki a koe?

Ko taku Ngaa Rauru Kiitahitanga noo roto i tooku hapuutanga, noo roto i tooku WaioTuritanga, te tuu i te marae, ngaa kawenga o te marae, ngaa mea katoa e kawea e au i roto i toku ao.

- naa Parekaia Tapiata, Puukorokoro, Ngaati Hine, Ngaati Maika
He keemu whutupooro i waenganui i teetehi tiima mau kaakahu kahurangi me teetehi tiima mau kaakahu maa.
Ko ngaa manuwhiri, araa ko ngaa Toa o Paatea e tuki ana ki ngaa Kaahu o Te Haawera ki toona anoo kainga.

Ko te Maunga o Taranaki, ko Te Rere o Kaapuni.

- naa Shea Rogan, Ngaati Iti, Ngaati Puukeko, Ngaati Hine Waiatarua
He whakaahua arorangi o ngaa kapua me te maunga o Taranaki ki tua raa anoo.
Ko runga rawa o Matemateaaonga, ko Maunga Taranaki kei tua tawhiti.

Ko aa maatou koorero peenei i ngaa koorero moo ngaa tini waahi o too taatou rohe.

- naa Taiaroa Neho, Te Pakakohi, Rangitaawhi, Kairaakau
Ko te moana o Kai Iwi, ngaa paripari i toona taha me ngaa kapua i te rangi.
Ko te one o Moowhanau i Kai Iwi.

I a au i tawhiti ka whakaaro i hoki i te waa kainga, aa, i a waa ka hoki atu me kii he whakapiki wairua, he whakaora i te tinana, i te hinengaro.

- naa Raimona Tapiata, Puukorokoro, Ngaati Hine, Ngaati Maika
He wahine me tana tamaiti kei te one o te moana o Kai Iwi.
Ko te puukaki o Moowhanau.

Ko te taiao, ko te whaanau, hapuu, iwi.

- naa Arapera Tapiata, Puukorokoro, Ngaati Hine, Ngaati Maika
He tokotoru e noho ana i teetehi toka, aa, kei muri ko te moana o Kai Iwi.
He rangatahi o Ngaa Rauru Kiitahi. Taiaroa Neho, Shea Rogan, Arapera Tapiata