Te Tai – Treaty Settlement Stories

Kōrero: Ngaa Rauru Kiitahi

Ngaa Rauru Kiitahi: Taranaki, the mountain. Taranaki, the people.

Upoko 7

Taranaki Maunga, Te Anga Puutakerongo

I te tau 1865, ka raupatungia a Taranaki Maunga, tae atu ki ngaa pae maunga e horopaki ana i a ia, e te Kaawanatanga o Niu Tiireni i raro i te ture New Zealand Settlements Act 1863.

Whakatoomenea mai te Upoko 7

Tuhinga whitiaahua

Kei roto o Ngaa Maunga o Taranaki ko Taranaki Maunga me ngaa pae maunga o Pouaakai me Kaitake.

Naa te Whakaaetanga Whakataunga e aatea ana te kite atu e kore a Ngaa Rauru Kiitahi e whiwhi puretumu aa-puutea, puretumu aa-ohanga raanei moo te raupatunga o Ngaa Maunga o Taranaki.

Heoi anoo, teeraa te aaheinga ki te whakawhiti koorero me te Karauna ki te whai utu-aa-ahurea me te whai whakapaaha anoo hoki e whakauu ai te hiranga tuku iho, te hiranga aa-ahurea, te hiranga aa-hiitori, me te hiranga aa-wairua o Ngaa Maunga ki ngaa iwi hapuu katoa o Taranaki.

Kua hipa te 150 tau, kaatahi anoo ngaa Iwi o Taranaki ka rite ki te whakatau i oo raatou take e paa ana ki Ngaa Maunga.

Kia tirohia e taatou ngaa taahuhu koorero.

I te tau 1770, ka tapaina anoo e Kaapene James Cook a Taranaki Maunga, ko Mount Egmont, naa runga i a John Perceval, te Earl o Egmont tuarua, te Lord o Admiralty tuatahi. Kua kore rawa hoki te Earl i tae mai ki Aotearoa. Kaaore hoki pea ia i moohio moo toona whakanuinga noo te mea i mate a ia i taua tau tonu.

Tata tonu ki te kotahi rau tau whai muri i te tau 1865, ka raupatungia a Taranaki Maunga, tae atu ki ngaa pae maunga e horopaki ana i a ia, e te Kaawanatanga o Niu Tiireni i raro i te ture New Zealand Settlements Act 1863. Naa teenei ture i taea ai e Te Kaawanatanga te raupatu i te whenua mai i ngaa iwi i tohe atu ki te Karauna, kaaore hoki he utu.

I te tau 1881, ka hurihia ngaa auhekenga o te maunga hei ngahere whenua taapui. Noo muri mai ka taapiringia atu a Pouaakai me Kaitake ki te whenua taapui. I te tau 1900, ka whakatairangatia te whenua taapui ko Egmont National Park, te Papa Taapui-aa-motu tuarua o Aotearoa. Kia rere tootika mai ki te tau 1987, ko ngaa ingoa e rua o Taranaki me Egmont i whakamanangia e Ngaa Pou Taunaha o Aotearoa.

Ko Ngaa Pou Taunaha o Aotearoa te mana tapatapa ingoa ki ngaa waahi o Aotearoa, kei a ia te kawenga ki te hooatu i ngaa ingoa ookawa ki ngaa waahi i roto o Aotearoa, ki ngaa motu o waho me te paenga paparahi, tae atu ki te rohe o Te Koopakatanga ki te Tonga e noho ana i raro i te mana o Aotearoa.

Ka tae ki te tau 2017, kua rite ngaa iwi hapuu e waru o Taranaki ki te tiimata i ngaa whiriwhiringa moo te raupatunga o Ngaa Maunga o Taranaki.

Ko eetehi o ngaa take nui moo te whakaaetanga whakataunga utu kiritoopuu me oona ture ka whakaaetia:

  • kia whakamanangia Ngaa Maunga o Taranaki hei tangata i raro i te ture
  • kia tukuna ki taua mootika whakatupua ngaa whenua katoa o Ngaa Maunga kei raro i te mana o te Karauna
  • kia whakatuuria teetehi hootaka whakahaere hourua
  • kia hurihia ookawatia te ingoa o Egmont National Park ki Te Papakura aa Taranaki, me eetehi tuuaahuatanga matawhenua kotahi rau, neke atu raanei, huri noa i Ngaa Maunga;
  • he anga tikanga maunga
  • kia whakakahorengia te ture Mount Egmont Vesting Act 1978

Maa Te Toopuni Kookoorangi eenei tuuaahuatanga e whakahaere.

Ka tuu a Te Toopuni Kookoorangi araa te hinonga whakahaere hourua e nohoia ana e eetehi kanohi naa ngaa iwi o Taranaki i tohu, me eetehi kanohi naa te Karauna i tohu hei reo moo te mootika whakatupua o Taranaki Maunga me Te Papakura aa Taranaki.

Kaaore Ngaa Maunga o Taranaki e tuuhaahaa ana i Te Kaahui Tupua. E whai whakaaro atu ana anoo hoki Te Anga Puutakerongo ki ngaa hononga me ngaa whanaungatanga roa o Ngaa Iwi o Taranaki me eetehi atu iwi me oo raatou paanga ki ngaa Papa Taapui-aa-Motu o Tongariro me Whanganui.

Kaaore i koo atu i te tiaki i ngaa mana motuhake o ngaa maunga katoa.

Ka tae ki te tau 2017, kua rite ngaa iwi hapuu e waru o Taranaki ki te tiimata i ngaa whiriwhiringa moo te raupatunga o Ngaa Maunga o Taranaki.

Kei roto o Ngaa Maunga o Taranaki ko Taranaki Maunga me ngaa pae maunga o Pouaakai me Kaitake.

Kei te Whakaaetanga Whakataunga e aatea ana te kite atu e kore a Ngaa Rauru Kiitahi e whiwhi moni, utu-aa-ohanga raanei moo te raupatunga o Ngaa Maunga o Taranaki.

Heoi anoo, teeraa te aaheinga ki te whakawhiti koorero me te Karauna ki te whai utu-aa-ahurea me te whai whakapaaha anoo hoki e whakanuia ai te hononga-aa-tikanga, te hononga-aa-ahurea, te hononga-taahuuhuu, me te hononga-aa-wairua o Ngaa Maunga ki ngaa iwi hapuu katoa o Taranaki.

He tirohanga mai i te tihi o Taranaki, o Te Kaahui Maunga, araa, o Ruapehu, o Tongariro, o Ngaauruhoe.
He tirohanga ki Te Kaahui Maunga mai i te tihi o Maunga Taranaki, araa ko Ruapehu, ko Tongariro raatou ko Ngaauruhoe e tuu mai raa.

Ko eetehi o ngaa take nui moo te whakaaetanga whakataunga utu kiritoopuu me oona ture ka whakaaetia:

  • kia whakamanangia Ngaa Maunga o Taranaki hei tangata i raro i te ture;
  • kia tukuna ki taua mootika whakatupua ngaa whenua katoa o Ngaa Maunga kei raro i te mana o te Karauna;
  • kia whakatuuria teetehi hootaka whakahaere hourua;
  • kia hurihia ookawatia te ingoa o Egmont National Park ki Te Papakura a Taranaki me eetehi tuuaahuatanga matawhenua kotahi rau, neke atu raanei, huri noa i Ngaa Maunga;
  • he anga tikanga maunga;
  • kia whakakahorengia te ture Mount Egmont Vesting Act 1978.

Maa Te Toopuni Kookoorangi eenei tuuaahuatanga e whakahaere.

Ka tuu a Te Toopuni Kookoorangi araa te hinonga whakahaere hourua e nohoia ana e eetehi kanohi naa ngaa iwi o Taranaki i tohu, me eetehi kanohi naa te Karauna i tohu hei reo moo te mootika whakatupua o Taranaki Maunga me Te Papakura o Taranaki.

He whenua paamu, he kapua i te rangi me te maunga o Taranaki ki tua raa anoo.
He tirohanga ki Maunga Taranaki noo te rohe o Taranaki ki te tonga