Naa Pootonga Neilson, kaumaatua, Ngaa Rauru Kiitahi:

‘He waka i reira. I kaha taa maatou haaereere ki reira, hii ika ai i ngaa waa o te tau e pai ana moo teeraa mahi. Kotahi anake te waa i puta ai au i runga i teeraa waka.

I mea mai Te Kaunihera-aa-rohe o Waitootara, kua kore i pai taa kooutou noho toopuni ki Waikaramihi, aa, ka mea ake ngaa paahake me haere atu koutou ki Pooneke kimi moohiotanga ai ki ngaa tuuaahuatanga e paa mai nei.

Ko taa raatou koorero mai ki au, i haere a Rima Wakarua, teetehi o oo maatou koroua noo mua raa, i haere a ia ki Pooneke whakariterite ai i eenei waahi hei whenua raahui, noo reira koinaa taaku mahi, engari kiihai i kite he paku aha moo te raahui i oo maatou mahinga kai, moo oo maatou puninga hii ika. Noo reira, ka riro maaku e hoki mai, e koorero atu ki ngaa paahake, ka tohutohu mai raatou, me haere koe ki te rangahau ka tuku kereeme ai ki Te Roopuu Whakamana i Te Tiriti o Waitangi.

Kii atu ki a raatou, me whai hinonga-aa-ture taatou. “E kaao, kei te hee teenaa! Ko wai raatou? Hei aha hoki taa raatou?’ Naa, ka mea atu au, ‘E kore raatou e koorero ki a Ngaa Rauru Kiitahi kia whai hinonga-aa-ture raa anoo’

he hinonga aa ture: he kupu ingoa - he ture

1. he takitahi, he kamupene, he whakahaere raanei. Kei a ia ngaa tika me ngaa kawenga aa-ture.

Naa Pootonga Neilson, kaumaatua, Ngaa Rauru Kiitahi:

‘E whia kee nei ngaa whakawhitiwhitinga koorero ka haere kaatahi raatou ka whakaae mai kia whakatuuria teetehi hinonga-aa-ture me te whakaaro, ki te peeraa, kia tae rawa atu ki te waa e puta mai ai teetehi whakataunga, me tohatohaina ngaa puutea ki ngaa hapuu, aa, me turaki te hinonga-aa-ture.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri:

‘He iti rawa nei ngaa rawa o Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority. Karekau he nui ngaa rawa o te kaainga o te iwi me kii i whiwhi ai maatou i teetehi paku puutea naa te Sealords Deal te kereeme. Paku noa iho teeraa puutea ia tau ia tau, anaa, ka whiwhi i ia marae.

Tuu mai teetehi hui, i reira maatou waananga ana i ngaa koorero e paa ana ki ngaa rautaki hei kohikohi puutea maa ngaa raa e heke ana.

Ko te herenga nui moo te tuku kereeme ko te whai i teetehi hinonga-aa-ture. Noo reira, ka whakatuuria e au teetehi hinonga-aa-ture, ka tapaina ko Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority.” (i te takiwaa o te tau 1986) - naa Pootonga Neilson, Tumu Whakarae Tuatahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority.’

Naa Carolyn Young, Kaiwhakarite, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Ko maaua ko Te Pahunga, naa, ko ia te tiamana o te IA i taua waa, ko au te hekeretari, aa, e hoki ana maaua i teetehi hui, naa, ka whiua ngaa koorero moo ngaa whakataunga, kaatahi anoo hoki a Ngaati Ruanui ka puta i teeraa, e maatakitaki ana maatou i aua tuuaahuatanga. Kaatahi ka paatai ake a ia meena me peeraa hoki maatou?’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Tumu Whakarae, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Teeraa eetehi o too maatou reanga ka mahara iho kaaore he hua o te amuamu, o te komekome kau, me toro atu te ringa, me piri atu ki ngaa mahi, inaa hoki, e kaikaha ana te ngaakau, aa, hua noa he moohio maatou.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri:

‘Anaa, i taua hui tonu, i whakaaro ana maatou kia whai i teetehi kereeme matua, whakataunga whakaotinga me kii. Ana mutu ana te hui, i timata maatou ki te whakarite i teeraa huarahi.’

Naa Carolyn Young, Kaiwhakarite, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘E whia kee nei ngaa whaarangi i paanuitia e maatou ki te kimi i te ara whakamua. Weehi naa! He ruarua noa iho maatou hei whakatutuki i teenei mahi. Ka mutu, e whia manomano taara te utu, i taua waa he iwi poohara rawa atu maatou’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri:

‘Naa, ko te mahi tuatahi, ko te kimi i te tautoko i ia marae, i ngaa uri o Ngaa Rauru Kiitahi kia tautoko i te whakaaro kia whai i teetehi kereeme. Ana, i huri haere maatou i te motu, huri haere maatou i te motu. Tokorima o maatou i haere ki ia hui i Taamaki, Heretaunga, Te Arawa Rotorua, Kirikiriroa, Pooneke, Taranaki, Ootautahi, Murihiku.

Anaa, ka haere atu ki te kimi i taa raatou tautoko anaa kaatahi ka tukuna atu te koorero ki ngaa marae te tono kia tautoko kaha mai. Naa, e whakaae ana i taaua waa e whakaae ana te katoa o ngaa marae, 12 ngaa marae i tukuna mai i ngaa tautoko. I aua waa he tokomaha a maatou nei kuia, kaumaatua me kii e kaha tautoko ana, kaha rawa.’

Naa Carolyn Young, Kaiwhakarite, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Ka haere ngaa raa, ka haere ngaa raa e hurihuri haere ana i te motu. E koorero ana ki oo taatou uri, puta noa, e whakaririka ana taku ngaakau.’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhakahaere Tuatahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘He hui. Ki taku mahara kaaore au i moe i tooku ake moenga moo te toru tau. Hui, hui, hui, hui, puta noa. Otiraa, kaaore e mutu i reira, me hokihoki atu, me uu tonu ngaa whakawhitiwhitinga koorero, me maarama ngaa koorero ki ngaa rooia moo oo maatou hiahia.’

Naa Karanga Morgan, Maangai, Paakaraka Marae:

‘I whakapono au he mahi miiharo, he whakaaro pai. He take e tika ana me whai kia kore rawa ai aa maatou mokopuna e paangia e ngaa taumahatanga i rongo ai maatou. Ka tautokona rawatia e au.’

Naa Leanne Hamilton-Wiari, Maangai, Te Ihupuku Marae:

‘I hoki au ki te kaainga ko te hoki atu ki tooku marae te take. Ki te rongo anoo i te kakara o te kaainga, aa, ko taua aahua tonu ka tohua ki teetehi mahi, ko teetehi o aaku mahi ko te tuu hei taraketi.’

Naa Karanga Morgan, Maangai, Paakaraka Marae:

‘I mahia hoki e maatou eetehi whakaaturanga hei whakaatu haere ki ngaa marae hei kimi whakaaro, teenaa whakaarotia teenei, he pai raanei, tautoko mai.

I toro ngaa mahi ki te whakaritenga o eetehi koopaki waahi tapu moo ia marae kia taea ai e raatou te tuhura i ngaa koorero moona me oona whenua, otiraa kia maarama ai te haerenga e haere ana raatou. He momo whakamana, ehara i te herenga, noo reira i tirohia peeraatia e au.’

Naa Leanne Hamilton-Wiari, Maangai, Te Ihupuku Marae:

‘Tee moohio au ki te tikanga o teenei mea te kaawanatanga me oona mahi. Ka ora taku ngaakau ki te hoki atu ki taku marae mahi ai i ngaa mahi i reira. Ko te ako i ngaa kawenga o teenei mea o te taraketi teetehi taha o teeraa, aa, kaatahi ka tiimata ngaa whiriwhiringa.’

Naa Te Huia Bill Hamilton, Kaiwhiriwhiri:

‘Teeraa teetehi take motuhake araa ko taa raatou whakakuhu atu, ngana ki te whakakuhu atu i te koorero, ‘...aa kua tautika, kua whai tikanga te Karauna i roto i aana whakawhitiwhitinga me Ngaa Rauru Kiitahi’, aa me peewhea e kore ai e whakahoki mai i teeraa ki te kaainga, aa, naa teenaa ka haruru te iwi, tae atu ki teetehi marae rawa.’

tookeke:tuuaahua

1. E oorite ana ngaa mahi ki ngaa taangata katoa, kaaore he makau, kaaore raanei he whakatoihara.

whai take:tuuaahua

1. he pono te whakawaa; he tika, he whai tikanga hoki.

Naa Te Huia Bill Hamilton, Kaiwhiriwhiri:

‘He nui too maatou whakapau kaha ki teeraa whakatakotoranga koorero kotahi i noho ai i te katoa o ngaa whakataunga kee atu noo te mea i moohio puu maatou kaaore te Karauna ‘i tautika, i whai tikanga’ i roto i ana whakawhitiwhitinga me Ngaa Rauru Kiitahi, kaaore e kore i peenaa me eetehi atu iwi, engari i noho eeraa kupu i ngaa whakataunga o ngaa iwi kee atu katoa i whai whakataunga. Otiraa, teeraa teetehi taraketi ko taana koorero he kiikiki katoa teeraa.’

roorahi: tuuingoa

1. He kohinga; he putunga; he utanga; he putanga nui whakaharahara

ruukahu: tuuingoa

2. Teena ruukahu teenaa; teeraa pooheehee teeraa;kaatahi raa te kutukutu ahi; kaatahi raa te nenekara; he kiianga hei whakapuaki i te hee, i te kino, i te kore i pono, i te aha atu raanei o teetehi koorero.

Naa Te Huia Bill Hamilton, Kaiwhiriwhiri moo Ngaa Rauru Kiitahi:

‘Aa me peewhea e kore ai e whakahoki mai i teeraa ki te kaainga, aa, naa teenaa ka haruru te iwi.’

Naa Leanne Hamilton-Wiari, Maangai, Te Ihupuku Marae:

‘I ia waa ka hoki mai he koorero hou, ka whakaaro ake au, he peewhea te haangai o taua koorero, he peewhea toona haangaitanga ki teetehi tukanga whaimana, o teetehi tukanga e tautika ana moo maatou.

He mea kuuare, he mea whakapono, kia uru atu ki ngaa mahi whiriwhiri, ehara raanei te whaainga i te oranga moo ngaa taha e rua, kia maarama ai teetehi ki teetehi.

Otiraa i whakapono atu au, ka mutu i pooheehee au e peeraa ana te Karauna. Ka mahi raatou i aa raatou mahi rangahau, ka hooatu e maatou eetehi koorero, ka haere raatou ki te rangahau, ka hoki mai raatou ka hoomai i taa raatou waahanga ki taua koorero. Kaatahi ka haere ngaa whiriwhiringa moo toona hanga.

I pooheehee au moo ngaa whenua i tangohia e te Karauna hei whakamahinga moo te painga o te hapori whaanui, araa moo ngaa kura, moo ngaa poutaapeta, moo ngaa whenua reriwei, moo ngaa whenua kaaore i te whakamahia kei too maatou nei rohe, kua kati, i whakaaro au, whakahokia mai, whakahokia mai. Ehara i te peeraa, kaaore teeraa pepa i te maa i too raatou taha.

Otiraa, e mea ana au e pooheehee ana too maatou iwi, araa, ‘he aha i kore ai e hoki mai te katoa o oo maatou whenua?’ Eeraa whenua katoa i kiia ai e raatou he mea taahae, he aha i kore ai e hoki mai?

Araa te maha noa atu o ngaa uauatanga e haangai ana ki teeraa.

Ka hokihoki mai ngaa koorero hou, aa, ka rongo koorero i te kaahui whiriwhiri moo eetehi o ngaa utu, eetehi o ngaa utu i te utua e maatou, i te akiakitia mai raanei e raatou kia aata whai whakaaro kia utua e maatou, kia haere tonu ai te tukanga, aa, ko te whaainga ka whakaae tahitia. Kei whea te mana i roto i teeraa?

I ia waa, i ia waa, teeraa teetehi momo utu me utu kia taea ai e maatou te haere tonu ki te tukanga e whai ake ana.

Ko taua aahua anoo, e hooatu ana taa maatou horanga engari kaaore i whai mana te aahua o ngaa whakahaerenga.’

Naa Te Huia Bill Hamilton, Kaiwhiriwhiri moo Ngaa Rauru Kiitahi:

‘E ono oo maatou marama e kimi ana i ngaa kupu noo te mea i piirangi raatou ki te whakamahi i ngaa kupu ‘fair and reasonable’, kotahi anake te whakaaro i whakatau i a maatou, araa, ko te whakaaro he whaainga kee teeraa moo te Karauna, ehara i te tohu o te aahuatanga o ngaa mahi o mua aa te Karauna.

Naa teeraa te mauri i whakatau kia haere tonu ai ngaa mahi, engari, ka riro maa maatou e whakapoapoa i te iwi o te kaainga e pai ana teeraa noo te mea, ahakoa i whakaae eetehi atu iwi, kaaore too taatou iwi i peeraa.

Heoi, he tauira teeraa o taa raatou hooatu kau noa i eetehi raarangi iti noa iho nei. Ka hooatu kau noa i eetehi raarangi iti noa iho nei, ki a au nei, e whakaarotia ai e kore raatou e kiia kua hee, kua hara, aa, kia kitea ai raatou hei iwi tika, hei iwi mana, engari kaaore hoki raatou i peeraa’

Naa Karanga Morgan, Maangai, Paakaraka Marae:

‘Noo te urunga mai o te Karauna ki ngaa mahi, ka tere huri te ‘we go‘ ki te ‘ego’. I whea maatou i roto i ngaa whakaaro o te whakataunga? He tuuaahuatanga i te rerekee haere, ko te aahua nei e rerekee haere ana ngaa ture, aa, moo te hunga katoa i reira raatou i taua waa.

Otiraa, e kore au e whakahee i too raatou uu ki too raatou Raurutanga, noo te mea he nui te mate nui o too maatou iwi ki a Rauru, ki a Rauru Kiitahi. He iwi whakaiti, he iwi maaia, engari kaaore au i whakaae ki eetehi o ngaa whakataunga o taua waa. I rokohanga atu he wero nui eetehi o ngaa wero ki ooku tikanga ake, i roto tonu i tooku ake maaramatanga ki te whakaaro ko wai au, me kii, ko wai a Rauru.

I te aata tiimata haere te wewero haere i eeraa momo tuuaahuatanga’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri:

‘E rua ngaa tino, e toru pea ngaa tino take. Teetehi ko te whenua. Teetehi anaa ko te rahi o te puutea. Teetehi anoo anaa ko te tikanga e paa ana ki te Adoptions Act.

E kii ana te Karauna me whai a Ngaa Rauru Kiitahi i ngaa tikanga o te ture Adoption Act’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhakahaere Tuatahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

E whakauu ana te ture Adoption Act 1955 i ngaa tamariki i whaangaia aa-ture hei uki o Ngaa Rauru Kiitahi, ahakoa kaaore oona herenga, oona taatai whakapapa tuuturu ake ki te iwi.

Heoi, kaaore te ture e tautoko atu ana, kaaore hoki e whakaae atu ana ki te tikanga o te ‘whaangai’ o te ‘taurima’ raanei.

Ka mutu, i tino whakahee te Kaahui Whiriwhiri i taa te Karauna tautuhi, tohutohu hoki, ko wai a Ngaa Rauru Kiitahi, ko wai ehara i a Ngaa Rauru Kiitahi.

‘Naa runga i aa maatou tikanga, kaaore rawa maatou i whakaae atu ki teeraa. Naa too toto koe i Ngaa Rauru Kiitahi ai, aa, koia.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri:

‘I tino pakanga maatou ki te Karauna moo teeraa take.’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhakahaere Tuatahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘I te waa i whakaputa raatou i te koorero i roto i te Adoption Act me toona rerekeetanga i te whakaaro o te ‘whaangai’, araa, ko eeraa i whaangaia aa-turehia ki roto o Ngaa Rauru Kiitahi, e ai ki te ture, he Ngaa Rauru Kiitahi.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri:

‘Mehemea he mangumangu koe haere mai raa koe i Awherika ki te Tonga, he aha te take ka riro ki a koe ngaa rawa o te kereeme? Ehara te tamaiti noo maatou. Koia teetehi koorero i puta.’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhakahaere Tuatahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Ka mea ake maatou, teeraa pooheehee hoki, kaaore maatou e whakaae ana.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri:

‘Kaaore maatou i whakaae i te mea he koorero anoo taa maatou moo te aahuatanga o te whaangai me te taurima.

Ko taa maatou koorero i aua waa, ko te whangai ko te tamaiti e noho i te hapori e noho i te paa anaa kaatahi maa te paa, ngaa maatua o te paa te tamaiti e whaangai, engari kaaore i te noho puumau ki teetehi whare moo ake tonu atu.

Ko te taurima, koia te rerekeetanga. Anaa ka taurimatia teetehi tamaiti ka noho matua e mea e mea ki te tamaiti raa, maa raaua te tamaiti e poipoia e whakarahi i taana ohinga katoa, kaaore i te whakahoki, kaaore i te hoki atu ki te kainga ki oonaa maatua tuuturu.

Koia ko te whakaritenga o aa maatou koorero i aua waa. Naa kaaore te Karauna i whakaae. Ka mea mai, ‘Kaao, me uu koutou ki te Adoption Act’’

Ka mutu, i hooatu hoki e te Karauna eetehi whakamaaramatanga moo ngaa aahuatanga o te ‘tupuna’ me te ‘kaitono’ i roto i te horopaki o te Whakaaetanga Whakataunga.

Ko te tupuna;

...he tangata kotahi, i mahi i ngaa tikanga tuku iho i roto tonu i te rohe o Ngaa Rauru Kiitahi, i muri mai i te raa tuaono o te marama o Peepuere, i te tau 1840….

Ko te kaitono;

...he uri noo teetehi tupuna o Ngaa Rauru Kiitahi, he mema o Ngaa Rauru Kiitahi i whaangai [aa-turehia].

Naa Karanga Morgan, Maangai, Paakaraka Marae:

‘Kaaore te whaangai i aahei ki te pooti. Kaaore au i whakapono, mooku ake, he takahanga teeraa ki tooku whakapapa. He tungaane whaangai tooku.

I whakatau iho au kia wehe au i ngaa mahi katoa o te whakataunga. Ehara i te mea he tohu teeraa ehara au i a Rauru. Engari kee e mea ana, i taua waa, kaaore au i whakaae ki te anga o ngaa mahi a te iwi i roto i te whakataunga. Ki a au nei, e taupatupatu ana teeraa ki too maatou iwi.

Ehara i te mea kua kore maatou i tae atu ki eetehi atu o ngaa hui. Ko te whakaaro i a au kia uu au ki ngaa mahi e pono ana ki a au otiraa e whakauu nei i too maatou kotahitanga hei whaanau’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri:

‘I whakaae ana maatou moo te whaangai. I whakaae maatou moo te whakataunga o te kereeme. Ko ngaa whakaritenga ka hainatia ka noho tahi te Karauna me Ngaa Rauru Kiitahi ki te tiini i teeraa take kia rite ki te whakaaro o Ngaa Rauru Kiitahi moo te whaangai.’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhakahaere Tuatahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘“I tino whakatuutuu maatou i te puuehu, aa, whano maatou ka maunu atu. E maumahara ana au ki te poo o mua i taa maatou whakatau kia waitohungia atu. I mea ake maatou, ka waiho atu teenei kia ea ai te ture, aa, moo aapoopoo ka whakarerekeengia. Koiraa hei mahi tuatahi maa maatou.

Noo reira, kaaore rawa raatou i paku whai whakaaro ki te whakarerekee i teeraa. Ko te Adoption Act he ture noo teenei whenua, me aro puu koutou ki teeraa. Noo reira i tuhia atu ki roto, ka whakaaetia, ka tuhia kia whakakorengia i te raa i whai ake.’

Koinei ngaa rerekeetanga;

‘…maa Ngaa Rauru Kiitahi tonu e ai ki toona Ngaa Rauru Kiitahitanga e tohutohu atu he Ngaa Rauru Kiitahi teetehi tangata…

…ko ngaa uki o Ngaa Rauru Kiitahi he mea maa te whakapapa e whakatau and…

…aa, kaaore te whaangaitanga e tuku i te whakapapa ki teetehi tangata…

Wilcox, J. (Reporter), Te Karere, TVNZ:

‘Koinei te whakatau i te Minita Maaori Tuarua ki te hui e taamoko ana i te waikanaetanga o te Karauna me Ngaa Rauru Kiitahi i tuu ki Kaipoo Marae.

Engari ehara i te mea ko te Iwi katoa e rata ana ki te waikanaetanga nei. I waahi tuu te puuehu i te waa i hora ai te kawenata me te whakaaro kaaore anoo raatou kia whai waahi atu ki ngaa whiriwhiringa nei.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri Matua:

‘Ka aroha atu ki a maatou whaanaunga kaaore e tautoko i te raa nei, aa, weeraa kaaore e tino moohio ngaa koorero. Kei te tiro atu te pepa, te niupepa aa te Paakehaa, anaa ka mea mai ka peenei ka peenei. He aahua hee eetehi o ngaa koorero.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri Matua:

‘Ka noho mai aa maatou whanaunga ki waho e whakaatu ana ki te Karauna e haere mai ana kaaore raatou i te tautoko i te AIP, te Agreement in Principle nee. Whakaaro ana au, ko au te tiamana i taua waa, he aha te take ka noho mai te whaanau ki waho? Kaaore he take.

Haere mai. Noho ki runga i te pae, whakatakoto too kaupapa ki mua i te Karauna kaua e noho ki waho, umere atu, koohete atu i te Karauna. Haere mai. Koorero kanohi ki te kanohi.

Naa, i puta. I puta au ki te tikina atu raatou ka haere raatou ki roto. Ka noho too raatou kaikoorero ki te pae. Anaa ka hoatu te waahanga tuatahi ki a ia - kia koorero ai, kia whakatakoto ai ngaa take kaaore raatou e whakaae ana ki te AIP. Koia te mea tika. Kaua e koohetengia raatou i te mea he whakaaro oo raatou. Haere mai. Ka whakatakoto.

Te mutunga o taua raa, i haina. I tuu tonu te raru? Aana. Tuutuu tonu te puuehu? Anaa. Engari kua taau kee, kua whakaae te iwi o Ngaa Rauru Kiitahi ki te kereeme. Naa me haere tonu, anga whakamua. Engari me kaua maatou e wareware te whakarongo ki te hunga kaaore i tautoko.’

Naa Pootonga Neilson, Ngaa Ariki, Kaitono WAI772:

‘Tae rawa ki te waa i hainatia ai te whakataunga, kaaore rawa a Taranaki whaanui i tuku i too maatou mana motuhake, i te pakanga raanei moo too taatou mana motuhake. whakatau iho raatou kia hainatia te whakataunga. I maunu au naa runga i ngaa tukanga kereeme, i maunu hei kaiwhiriwhiri moo te kereeme.

Ko taku waiaro i taua waa me tuku atu au i teetehi kereeme moo tooku hapuu ake, moo Ngaa Ariki. Otiraa, e piirangi ana maatou kia noho wehewehe i te Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority kia whai atu ai i taa maatou ake kereeme.

Tokorima ngaa taangata he kaiwhiriwhiri hoki moo Ngaa Rauru Kiitahi. Tokorua maatou i mea atu “Kaao, kaua e haina”. Ko teeraa atu tokotoru i haina atu. Engari i hui tahi mai raatou me maaua tokorua, ko Julian Broughton, kaaore i whakaae. Noo reira ka haere tonu raatou, ka haina atu, ka mutu i reira’

I wero te kereeme a Wai772 i te mana o te Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority. I whakapae hoki teeraa i paangia ngaakau kinotia a Ngaa Ariki e te Iwi Authority e peehi ana i te hapuu ki eetehi here - ko ngaa here i peehia tuatahitia ki runga i te Authority e Te Roopuu Whakamana i te Tiriti o Waitangi me Te Tari Whakatau Take e paa ana ki te Tiriti o Waitangi.

Naa Pootonga Neilson, Ngaa Ariki, Kaitono WAI772:

‘Ko au te tiamana o Te Taratii o te Marae o Waipapa moo Ngaa Ariki me eetehi atu hapuu, iwi anoo hoki e whai paanga atu ana ki taua waahi. I whakapoapoa au i a raatou me whai maatou i taa maatou ake kereeme.

Kaaore Te Tari Whakatau Take e paa ana ki te Tiriti o Waitangi i whakaae, aa, ko te nuinga o ngaa mema o te hinonga whakataunga i taua waa, te Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority - araa, teeraa naaku anoo i whakatuu, ka whakaae raatou ki Te Tari Whakatau Take kia whakakotahingia ngaa kereeme a Ngaa Ariki ki te whakataunga, peeraa i eeraa atu hapuu katoa.’

Naa Mike Neho, Tumu Whakarae o Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Kaaore te Karauna e whakaae ana kia haere teetehi i taana kotahi, me noho ki te katoa o te iwi. Ehara i te mea ko Ngaa Ariki anake. Ko Whenuakura hoki teetehi i tango i oo raatou tautoko. I te mutunga iho, aa i te waa i haina, i whakaae ana. I whakaae ana te katoa, ko Waipapa teetehi. Naa ko eetehi o roto o Ngaa Ariki kaaore i whakaae engari te nuinga o ngaa uri o Ngaa Ariki i whakaae. Rite tonu ki a Whenuakura.

Mutunga iho i tutuki 2003 ka hainatia teeraa o ngaa kereeme. Ko ngaa tataunga e puta ana 67% o te hunga i taea te pooti i pooti. Naa, 96% o eeraa i whakaae ana. Noo reira, kei reira i whakamanahia nei i te iwi.’

Naa Pootonga Neilson, Ngaa Ariki, Kaitono WAI772:

‘Ko te iwi he hanga wairua e whakakotahi nei i a taatou katoa. Ka puta mai he raruraru ka haere mai he tauaa ka puta mai te iwi ka whawhai moo ngaa hapuu.

Ki te mutunga o te raruraru, ka hoki te iwi ki te moe, ko te hapuu ka mau tonu ki toona mana motuhake, ki toona tino rangatiratanga. Koia te kupu Paakehaa moo te mana motuhake - self-determination. Aa kei te hapuu teeraa, kaaore i te iwi.’