Te Tai – Treaty Settlement Stories

Kōrero: Ngaa Rauru Kiitahi

Ngaa Rauru Kiitahi: Kua takoto te kupu

Upoko 5

Rauru Kiihai Ruu
Kiihai Ngarue

I tuu te waitohutanga i te whakataunga whakaotinga ki Maatangireia, ki roto i te ruumaa Koomiti Whiriwhiri Take Maaori tawhito i Te Whare Paaremata.

Whakatoomenea mai te Upoko 5

Tuhinga whitiaahua

Ko te rangi 23 o Noema, i te tau 2003, te rangi e tohu ana i te waitohutanga o te Whakaaetanga Whakataunga.

I tuu te waitohutanga ki roto i teetahi ruumaa motuhake ki te Whare Paaremata, araa ki Maatangireia.

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhiriwhiri Matua moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘I te huarahi maatou ki Pooneke, kua tae ki ngaa arapiki i Te Whare Paremata, ka whai ki te kuhu atu ki te ruuma Maaori, ki te ruuma Tiriti hei haina, ka aukoti a ia i a au i a maatou e haere ana i te kauhanga.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Whakaaro ana au kaaore i tino tika teenei.’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhiriwhiri Matua moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘I mea atu au, “E, kua roa kee te haere' kua tae kee maatou.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Kite au i te Karauna e menemene ana harikoa ana oh kei koonei a Ngaa Rauru Kiitahi yay he raa pai teenei maa raatou.’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhiriwhiri Matua moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Ka aukoti a ia i a au i a maatou e haere ana i te kauhanga, ka mea mai, “kaaore au e waitohu atu”.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Kite au i ngaa kanohi o te Karauna, whakaaro ana au, nah go to hell!’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhiriwhiri Matua moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Kaatahi ka tootika taku mea atu “ehara i a koe te kupu, kua whakatau keetia e te iwi”, ko te tuumanako nui i a au kua waitohungia tonutia e ia.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘I reira maatou i te raa o te haina, ka tangi te ngaakau, ka tangi te ngaakau i te mea kaaore i tutuki i too maatou nei koorero.’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhiriwhiri Matua moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘“I whakaaro a ia, peenei i a maatou katoa, i tuukinotia, i paahuatia maatou i roto i ngaa tukanga, he tukanga taumaha, otiraa, he nui hoki ngaa tuuaahuatanga i whakaaetia, kaaore pea i pai kia whakaaetia atu e maatou.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Kaha ana a Marty ki te akiaki i a au i te mea ko au te lead negotiator, you know engari anoo kaaore rawa au e whakaae ana.’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhiriwhiri Matua moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘I peeraa te wairua o te katoa, engari ko taa maatou kupu ki te iwi, kaatahi ka tukuna e raatou aa raatou pooti moo eeraa mea katoa, aa, ka whakaae. Toona 92% oorau o te hunga i reehita, i pooti hoki, ka kii mai “aae”. Ki taku nei moohio o te nuinga o ngaa pooti kaaore i kii mai, “kaao”, ko ngaa pooti i whakakahorengia.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘I te timatatanga o too maatou haerenga ki runga i teeraa hiikoi, e whakaae ana maatou tokotoru, a Marty, Bill Hamilton, ahau, ki te kore e eke te rahi o te puutea ki te kereeme o Ngaati Ruanui ka kore rawa e whakaae. Ehara teeraa i te koorero o te iwi, he koorero i waenga i a maatou tokotoru. Naa kite au i a Marty e harikoa ana, a Bill aahua hari engari ahau e mamae ana. Noo reira i haina, i haina. Mutu mutu ki reira.’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhiriwhiri Matua moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Ko te tukanga katoa, i moohiotia paitia e maatou. Ka peenei kaatahi ka haere te tukunga whakamana, ko ngaa whiriwhiringa, ko te tiiti, anaanaka, anaanaka, tae atu ki te waahanga whakapaaha. Noo reira ka paataia ake te paatai, he aha toona hanga?

Kua kite maatou i eetehi, aa, kia pono te koorero, he pooaha kau noa. Noo reira, he aha toona hanga? Ka tuhia mai e raatou eetehi kupu hukihuki, otiraa i peenaa koia raatou.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Ko au te tiamana o te Iwi Authority i taua waa, tuu atu ahau me te kii atu ki a Margaret Wilson, kaaore he take kia whakanui i teenei raa i te mea 125 acres kua hoki mai ki maatou 560 lost ki te muru me te raupatu, noo reira, he take kia harikoa? So koia.

[He aha taana ki a koe?] (kaiuiui)

“Oh e Mike, engari he milestone teenaa.” He nui aana koorero ki te whakanui i a raatou. Koia too raatou hiahia. Maa teenei ka taea te whakanui i te Kaawanatanga i taua waa ko Reipa teeraa. Koia too raatou tino hiahia kia whakanuia taa raatou mahi tahi ki Ngaa Rauru Kiitahi. E kaaore.’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhiriwhiri Matua moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Ka tirohia e maatou ka mea ake, “Tahi raa, e kore maatou e whakaae ki teenaa.” Kaatahi raatou ka paakiki mai me te mea ake, me whai whakapaaha koutou ka tika. Ka mea atu maatou, e kore e peenaa i raro i a maatou, e kore rawa. Tae rawa atu ki te waitohutanga, ko te Minita ko Margaret Wilson.

Ka mea atu te Minita, “Ka whakaae raanei raatou ki teenei whakapaaha?”. Ka mea mai teetehi o te whakataunga Tiriti, “Kahore, kahore e peenaa, otiraa koinei te take”. Kahore e ea i te kupu, kia whai whakaaro raa anoo ki te nui o te utu i tohua, araa ki te $3 piriona taara.

Ka mea atu maatou, kei te whai whakaaro maatou ki te whakaae atu ki te 10% o taua 300 miriona, ka 31 te whiwhinga. Noo reira koia toona rahi ki a maatou.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘I te waa i whakaae ana, haere maatou ki te haina i te kereeme. Kaaore maatou i kii e whakaae ana ki a whakaatu ki te ao peeraa i ngaa iwi i mua noo muri raanei.

Ka haere te tini me te mano ki te paaremata kaatahi ka harikoa. Anaa ko too maatou tuu, kaaore he take kia harikoa.’

Ko te whakataunga whakakapi whakaotinga ko te whakataunga o ngaa kereeme Tiriti katoa a Ngaa Rauru Kiitahi kua tukuna ki Te Roopuu Whakamana i te Tiriti o Waitangi. Tae atu ki ngaa kereeme katoa e paa motuhake atu ana ki a Ngaa Rauru Kiitahi tae atu hoki ki oona paanga ki eetehi hinonga whakakanohi. Kaatahi ka tuu te paanuitanga tuatahi o te Pire Whakataunga ki mua i te aroaro o ngaa mema o te Whare Paaremata.

Ahakoa he nui te tautoko me ngaa mihi e haere ana puta noa i te ruuma, he maarama tonu te kite atu he nui tonu ngaa mahi kei mua i te aroaro.

Naa Gerry Brownlee, Naahinara:

‘...Ko te tono kia whakawhitingia i te whakataunga eetehi whenua, ko teetehi e whakaahuatia nei he taahuna. Ka hia kimi maatou i roto i te tukanga o te komiti whiriwhiri he aha ngaa hononga o teeraa ki te ture moo Te Takutai Moana.

Naa Pita Paraone, Aotearoa Tuatahi:

‘...Ko tooku moohiotanga moo te Ture moo te Takutai Moana e paa noa iho ana teeraa ki te waahi maakuu o te taahuna. Ki a au nei kaaore teeraa e whai ana i te wairua o te whakaaetanga a Ngaa Rauru Kiitahi ki teenei whakataunga, kia hooatu noa ki a raatou he taahuna e taea noatia ana i te waa e timu ana te tai.’

Naa Stephen Franks, ACT:

‘E paatai atu ana au, i runga i te tika, i te waa e taupatupatungia ana he tuhituhinga i ngaa reo e rua, he aha te taputapu e whakakoia ai te tika o te whakamaaoritanga.’

Naa Metiria Turei, Kaakaariki:

‘I roto i ngaa whiriwhiringa whakataunga, peenei i teenei, whakatakotoria atu ai e Te Tari Whakatau Take e paa ana ki te Tiriti ki ngaa kaitono he kete whakamutunga “anei, kaaore he whiriwhiringa”, aa, ka whai noa iho te Kaawanatanga ki te whiriwhiri i ngaa take itiiti noa iho nei….’

Naa Gerry Brownlee, Naahinara:

‘......kaaore i te pai kia kii ake he whakaaetanga whakakapi whakaotinga te whakataunga meenaa he iti iho i te 70 oorau o te iwi kaaore i tuku pooti ki te whakaae ki taua whakataunga. Ka waiho kia waatea te ara ki te kii ake i aupeehi te Whare Paaremata i te iwi ki te whakataunganga, i te waa ka whai whakaaro ngaa uri whakatupu ki te painga o te whakatau moo raatou.’

Naa Pita Paraone, Aotearoa Tuatahi:

‘...ko ngaa maataapono o Te Tiriti o Waitangi...E tohu atu ana au ki te Whare i runga i taku tautoko ki te ekenga o teenei pire ki te komiti whiriwhiri, ka whakapau kaha a Aotearoa Tuatahi kia tangohia teeraa whakahuanga i ngaa waahanga katoa o te pire.’

Naa Metiria Turei, Kaakaariki:

‘E whakaaro whaanuitia ana ko te tukanga o ngaa whakataunga Tiritii e whai ana ki te whakatautika i ngaa hee o mua, aa, he tohu e pono ana te whai a te Kaawanantanga ki te whakaeneene i te wehewehenga i waenganui i te iwi Maaori me te iwi Paakehaa, tahi raa.

Ko Te Roopuu Whakamana i te Tiriti o Waitangi, ahakoa te nui kua tutuki i a ia i roto i aana mahi rawe ki te tuhituhi puurongo me taana kaha ki te mahi i ngaa mahi i runga i te korekore rawa, i te mutunga iho he mea hanga naa te ture.’

Naa Murray Smith, United Future:

‘Ko ooku tuupuna, ko ngaa maatua o ooku kaumaatua hoki, i mahi paamu i te rohe o Maxwell. Kaaore e kore i reira raatou i te waa i puta mai ai eenei nawe. E hiahia ana au ki te tuku ake i ngaa mihi whakapaaha a tooku whaanau me ooku tuupuna moo ngaa tuuaahuatanga i paa atu ai te kino me te mamae ki te iwi o Ngaa Rauru Kiitahi, me taaku ake tuku atu i taua whakapaaha kia whakatinanatia e au mo tooku ake whaanau.’

Naa Georgina Te Heuheu, Naahinara:

‘E moohio whaanui nei taatou katoa, ko ngaa koorero taahuhu kei roto i teenei pire whakataunga he rite tonu ki ngaa koorero moo ngaa iwi o Taranaki me eeraa atu iwi i tuukinotia e te raupatu, ko te nuinga noo muri mai i ngaa tukitukinga tauaa….

He koorero moo te muru, moo te takatakahi, moo te whakaiti, moo te matenga o ngaa taane, ngaa waahine, me ngaa tamariki—i eetehi waa ka peeraatia i roto i ngaa aahuatanga kino rawa atu—me te whakairinga o te ture kia eke ai ki taa te Karauna i pai ai.’

Naa Mita Ririnui, Minita Tuarua moo ngaa take Tiriti:

‘Kia piri atu aku mihi ki eeraa a tooku hoa, a Hoonore Mark Burton ki teeraa, ki teeraa o ngaa kaumaatua me ngaa kaiwhiriwhiri o Ngaa Rauru Kiitahi i whakaatu ake i too raatou uu, i too raatou rangatiratanga, i too raatou maaia, me too raatou pono ki te whakatutuki i te whakataunga o ngaa kereeme o Ngaa Rauru Kiitahi. E mea ana au he maaia noo te mea he kawenga nui moo teenei reanga o Ngaa Rauru Kiitahi ki te aukoti i te whaainga o aa raatou kereeme me te whakaae ki te puretumu e moohio nei taatou he iti rawa ake i teeraa i ngaro ai.

E mootini ana au kia tukuna atu te Pire Whakataunga Kereema o Ngaa Rauru Kiitahi ki te Komiti Whiriwhiri Take Maaori kia whiriwhiria, kia whakahokia mai e te komiti taana puurongo whakamutunga aa te raa 10 o Mei i te tau 2005, aa mua mai raanei.’

He puurongo naa Te Kāea, Whakaata Māori 2005

Hemopo, Karley (Reporter), 2005, Te Kāea, Whakaata Māori, Māori Television Service:

‘E te iti, e te rahi, teenaa koutou katoa.

Ko Paepae Rangatira teetahi waahanga motuhake kei roto i te whakataunga a Ngaa Rauru Kiitahi me te Karauna.

Whakapono katoa ana a Ngaa Rauru Kiitahi hei tauira teenei hei kookiri whakamua i te herenga ki waenganui i te Karauna me ngaa hapuu, iwi huri noa.

Heoi ko te maanukanuka pea kei mua i te aroaro ko toona herenga ki a ia anoo. - naa Niwa Milroy, te kaikawe koorero moo Te Kaaea, Whakaata Maaori.

Tokorima ngaa kaitaapae ka noho ki mua i te Koomiti Koowhiri Maaori hei wherawhera i oo raatou awangawanga moo te Pire Whakataunga Kereeme a Ngaa Rauru Kiitahi.

“'E kore e taea e teetehi atu te kii, Anei te tamaiti. Teenei tamaiti noo Ngaa Rauru Kiitahi.”

“E moohio ana au he whakataunga whakakapi whakaotinga teenei.”

“E whakakaahore ana au i te katoa o teenei pire.”

“Waitootara te awa. He piko, he Paakehaa, he piko, he Paakehaa. Teenei te tino raruraru o Ngaa Rauru Kiitahi inaaianei.”

“Ka kore te ekenga a Ngaa Rauru Kiitahi e whakataute mai i ngaa kereeme aa Whanganui.”

Ko te whakamaarama o te mana whenua te maanuka i whakatakotohia e te Ruunanga o Tuupoho ki runga i te teepu. He moohiotanga teenei e maarama katoa ana ki a Ngaa Rauru Kiitahi raaua ko Te Ruunanga erangi ko te awangawanga kee he peewhea teeraa whakamaaramatanga ki te Karauna.

“Te koorero a Whanganui. Ko te mana whenua o Whanganui ki Kai Iwi ki Whangaehu. Ko oo taatou whakaaro, awangawanga ki teenei, he aha te whakaaro o te Karauna.” - naa John Maihi, Te Ruunanga o Tuupoho.

“Kua moohio mai te waewae matau ki toona maaui, aa, kua koorero tahi i roto i ngaa hui, kua whakatuuria i waenga i a maatou me teeraa, me kii ko raatou anoo ko maatou.” - naa Mohi Apou, Ngaa Rauru Kiitahi

Araa anoo te hapuu o Ngaa Ariki ko taa raatou e hiahia kia noho motuhake me taa raatou kereeme ake araa a WAI772 ki waho o te whakataunga a Ngaa Rauru Kiitahi, aa, kia kaua te mana whenua o taa raatou hapuu e riro atu ki taua roopuu erangi kei te whakapono katoa raatou kua mahia keetia.

“He aha te iwi kore whenua? Kaaore he iwi. Kaaore he whenua, kaaore he iwi. Naa te mea ko te mana motuhake me te kaha o te iwi i roto i ngaa hapuu e kore e hoki mai anoo ngaa whenua ki ngaa hapuu. Hoki mai te whenua iti ki teenei mea te Kawana, te Governance Entity, he aha teenaa mea?” - naa Pootonga Neilson, Ngaa Ariki - Pootonga Neilson, Ngaa Ariki

Ka taka te waa ka paanuitia tuatorutia te pire ki mua i te Whare.

Ko te Whakaaetanga Whakataunga i waitohungia e Ngaa Rauru Kiitahi me te Karauna i te tau 2003, ka whakamanangia hei ture i te tau 2005.

E 20 ngaa tau kua hipa, aa, e whakariterite ana a Whanganui ki te uru atu ki aana whiriwhiringa whakataunga Tiriti aa-whenua.

Aa, ko ngaa hapuu o Ngaa Rauru Kiitahi kei te tonga o te manga o Kai Iwi kiihai i ea o raatou take, e whakariterite ana kia rangona hoki oo raatou kereeme.

Naa Raukura Naani Waitai, Ngaati Pukeko, Ngaati Iti:

‘Ko teetehi mea me moohio mai moo te whakataunga a Ngaa Rauru Kiitahi i taua waa, i tino hiahia a Ngaa Rauru Kiitahi kia hohoro ngaa whakahaerenga, kia oti te whakataunga Tiriti. Engari i taua waa i te aro puu tonu a Whanganui Iwi ki te whakatau i Te Awa Tupua, noo reira kaaore i taea e raatou te paku whakaaro ki ngaa kereeme whenua. Noo reira, koia te horopaki. Ko teetehi iwi e hiahia ana ki te whakatau i ngaa take, ko teetehi iwi kaaore i te paku rite. Kei te taauhiuhi te rohe o too maatou hapuu o Tamareheroto.

Ko oo maatou hapuu kei te tonga o Ngaa Rauru Kiitahi ko Ngaati Tamareheroto, Ngaati Iti, Ngaati Puukeko, ko Ngaati Kauika kei Kokohuia, tae atu ki oo maatou paahake o Ngaa Aruhe. Ka tiimata i Te Kaihau a-Kupe i te ngutu awa o Whanganui, ka whaaia te takutai ki te manga o Ookehu, ka whaaia te manga o Ookehu ki tuawhenua. Ka whaaia hoki te awa ki te taha Whanganui, noo reira kei roto too maatou hapuu i taua rohe. Mai i te takutai ki tuawhenua ka whirinaki atu ki te toenga o ngaa whenua o ngaa hapuu o Ngaati Pourua, o Ngaati Taahau. Kei koonei ngaa kooiwi o oo maatou tuupuna, kei koonei oo maatou waahi tapu, oo maatou waahi tuupuna, tae rawa atu ki Te Kaihau a-Kupe.

He kii taurangi i tuu i eeraa tekau tau i moohiotia ai e ngaa rangatira nui engari kaaore te hapuu i tino moohio, kaaore hoki pea i whakaae atu.

Noo reira, ko te whakaaetanga maa Ngaa Rauru Kiitahi e manaaki ngaa paanga o Whanganui kei te raki o te manga o Kai Iwi, ka peeraa hoki a Whanganui maa Ngaa Rauru Kiitahi i te tonga o te manga o Kai Iwi.

Ko taaku i maarama ai, ka tae te waa, i muri i te whakataunga, te whakaaetanga whakataunga a Ngaa Rauru Kiitahi, ka tae te waa e rite mai ai a Whanganui iwi, ka aata whakaarongia te toenga o maatou.

E aahua rangona ana, ka roa haere te koorerotia o teenei take, ka piki ake te maaharahara, kua whakareerea maatou. Kua tino whakarerea maatou i te Whakaaetanga Whakataunga moo Ngaa Rauru Kiitahi, aa, kua riro maatou ki te pakanga kia uru maatou ki roto i te Whakataunga Whenua aa Whanganui, ehara hoki teeraa i te mahi maamaa.

Noo reira, he ara roa, he ara tuitui i te whanaungatanga me te whai kia whai waahi ai maatou me ngaa hapuu o Whanganui, raatou e whakaaro ana kua oti kee te whakataunga a Ngaa Rauru Kiitahi noo reira e aha ana raatou i roto i eenei whakaherenga moo te Whakataunga Whenua a Whanganui.

Me te whiu i te wero e whai ana pea maatou kia puurua mai te utu ki a maatou. Otiraa, kaaore rawa hoki i te peenaa. Ko te hunga e moohio ana ki te Whakataunga a Ngaa Rauru Kiitahi e moohio ana kaaore he whenua i whakahokia mai ki too maatou hapuu i teenei taha o te manga o Kai Iwi.

Ko teetehi mea e tino pai ana ki a au nei moo te rautaki Whakataunga Whenua a Whanganui ki ngaa whiriwhiringa Tiriti, ko te whakamana i ngaa hapuu. Kaaore hoki he pooheehee i a raatou noo ngaa whakapapa o Ngaa Rauru Kiitahi me Whanganui a Tamareheroto me Ngaati Kauika. Noo reira he rawe teeraa. Kei te peeraa hoki a Te Kaahui o Rauru ki a maatou. Kei te whakamana mai i a maatou hei hapuu e aahei ana ki te tohutohu i te ara whakamua, me te whakaatu atu i ngaa mahi hei tautoko mai maa raatou, otiraa ka tautoko mai.

Ko teetehi atu hua o te noho i roto i te Whakataunga Whenua a Whanganui ko te aro atu ki te whakahokinga mai o te whenua. Inna hoki, he whakataunga whenua, noo reira me hoki mai te whenua. He take nui te whenua ki a maatou, noo reira koiraa te take kei te hihiri te ngaakau, kei te hihiri engari kei te whakaririka hoki ki too maatou whai waahi atu ki roto i te Whakataunga Whenua a Whanganui noo te mea kei reira ngaa angituu kaaore i tuwhera mai i mua raa ki a maatou.

E harikoa ana ki te angitu engari e maaharahara ana ki te aapoopoo kei kitea e oo maatou uri he tohu taa maatou urunga atu ki te Whakataunga Whenua a Whanganui kua kore maatou e hiahia kia whai hononga atu maatou ki a Ngaa Rauru Kiitahi me te hee tonu o taua whakaaro. Ka paa mai te poouritanga ki te mahara ake kei puta mai teeraa whakaaro, noo te mea kei te hee rawa atu.

Ki a au nei, ki te moohio te iwi i whakamahia maatou aa-hapu nei ki te pakanga kia rangona e te Karauna ngaa take mai i Kai Iwi ki Te Kaihau-a-Kupe, kia aahua whakamanangia, kia aahua utua hoki, teeraa pea ka maarama raatou he aha maatou i whai waahi atu ai.

Ko too maatou hapuu, noo Rauru, noo Rua Tipua. Naa Paerangi tuatahi, tuarua hoki, aa, ko Paerangi raaua ko Rua Tipua ngaa take tupuna mo Whanganui iwi. Noo reira, e tika ana kia whai paanga maatou ki roto i teenei whakataunga.

Ko te tuumanako rawa ka puumau a Ngaa Rauru Kiitahi ki te whakahua ko Te Kaihau-a-Kupe toona tongi i te tonga. Ko te manako hoki ka puumau a Whanganui ki ngaa tongi e ai ki a raatou. Otiraa kia whai whakaaro raaua tahi he hapuu maatou noo roto ana mai i teeraa rohe.’

Kua tae ki ngaa arapiki i Te Whare Paremata, ka whai ki te kuhu atu ki te ruuma Tiriti. Ka aukoti a ia i a au i a maatou e haere ana i te kauhanga, ka mea mai, ‘Kaaore au e waitohu atu’.

Kaatahi ka tootika taku mea atu, ‘Ehara i a koe te kupu, kua whakatau keetia e te iwi.

- naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhiriwhiri Matua moo te Iwi
He taaparepare pikitia kooura o teetehi tokotoru e waitohu ana I te Whakaaetanga Whakataunga a Ngaa Rauru Kiitahi.
Ko te waitohutanga o te Whakaaetanga Whakataunga Whakaotinga ki waenga i a Ngaa Rauru Kiitahi raatou ko te Karauna ki te Whare Paaremata i te tau 2003.

Whakaaro ana au kaaore i tino tika teenei. Kite au i te Karauna e menemene ana harikoa ana I reira maatou i te raa o te haina, ka tangi te ngaakau, ka tangi te ngaakau i te mea kaaore i tutuki i too maatou nei koorero.

- naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri moo te Iwi.

I whakaaro a ia, peenei i a maatou katoa, i tuukinotia, i paahuatia maatou i roto i ngaa whakahaerenga, he haerenga taumaha, otiraa, he nui hoki ngaa tuuaahuatanga i whakaaetia, kaaore pea i pai kia whakaaetia atu e maatou. Toona 92 oorau o te hunga i reehita, i pooti hoki, ka whakaae.

- naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhiriwhiri Matua moo te Iwi
He tokorua e hongi ana i mua tonu i teetehi pakitara kua whakaniko ki te tukutuku me te whakairo.
E hongi ana a Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhiriwhiri moo Ngaa Rauru Kiitahi ki a Honourable Margaret Wilson, Minita moo ngaa take Tiriti o Waitangi.

Ko te whakataunga whakakapi whakaotinga ko te whakataunga o ngaa kereeme Tiriti katoa a Ngaa Rauru Kiitahi kua tukuna ki Te Roopuu Whakamana i te Tiriti o Waitangi.

Tae atu ki ngaa kereeme katoa e paa motuhake atu ana ki a Ngaa Rauru Kiitahi tae atu hoki ki oona paanga ki eetehi hinonga whakakanohi.

Kaatahi ka tuu te paanuitanga tuatahi o te Pire Whakataunga Whakaotinga ki mua i te aroaro o ngaa mema o te Whare Paaremata.

Ahakoa he nui te tautoko me ngaa mihi e haere ana puta noa i te ruuma, he maarama tonu te kite atu he nui tonu ngaa mahi kei mua i te aroaro.

...ko te tono kia whakawhitingia i te whakataunga eetehi whenua, ko teetehi e whakaahuatia nei he taahuna. Ka hia kimi maatou i roto i te tukanga o te komiti whiriwhiri he aha ngaa hononga o teeraa ki te ture moo Te Takutai Moana

- naa Gerry Brownlee, Te Roopuu Naahinara
Ko Gerry Brownlee e kauhau ana ki roto i te taiwhanga tautohetohe o te paaremata, tokowhaa ngaa taangata e ponitaka ana i a ia.
Gerry Brownlee, Te Roopuu Naahinara

Ko tooku moohiotanga moo te Ture moo te Takutai Moana e paa noa iho ana teeraa ki te waahi maakuu o te taahuna. Ki a au nei kaaore teeraa e whai ana i te wairua o te whakaaetanga a Ngaa Rauru Kiitahi ki teenei whakataunga, kia hooatu noa ki a raatou he taahuna e taea noatia ana i te waa e timu ana te tai.

- naa Pita Paraone, Te Roopuu Aotearoa Tuatahi
Ko Pita Paraone ki roto i te taiwhanga tautohetohe o te paaremata.
Pita Paraone, Te Roopuu Aotearoa Tuatahi

E paatai atu ana au, i runga i te tika, i te waa e taupatupatungia ana he tuhituhinga i ngaa reo e rua, he aha te taputapu e whakakoia ai te tika o te whakamaaoritanga.

- naa Stephen Franks, Te Roopuu ACT
Ko Stephen Franks ki roto i te taiwhanga tautohetohe o te paaremata.
Stephen Franks, Te Roopuu ACT

I roto i ngaa whiriwhiringa whakataunga, peenei i teenei, whakatakotoria atu ai e Te Tari Whakatau Take e paa ana ki te Tiriti ki ngaa kaitono he kete whakamutunga ‘anei, kaaore he whiriwhiringa’, aa, ka whai noa iho te Kaawanatanga ki te whiriwhiri i ngaa take itiiti noa iho nei.

- naa Metiria Turei, Metiria Turei, Te Roopuu Kaakaariki
Ko Metiria Turei ki roto i te taiwhanga tautohetohe o te paaremata.
Metiria Turei, Te Roopuu Kaakaariki

...ko ngaa koorero taahuhu kei roto i teenei pire whakataunga…he koorero moo te muru, moo te takatakahi, moo te whakaiti, moo te matenga o ngaa taane, ngaa waahine, me ngaa tamariki—i eetehi waa ka peeraatia i roto i ngaa aahuatanga kino rawa atu—me te whakairinga o te ture kia eke ai ki taa te Karauna i pai ai.

- naa Georgina Te Heuheu, Georgina Te Heuheu, Te Roopuu Naahinara
Ko Georgina Te Heuheu ki roto i te taiwhanga tautohetohe o te paaremata.
Georgina Te Heuheu, Te Roopuu Naahinara

Ko ooku tuupuna, ko ngaa maatua o ooku kaumaatua hoki, i mahi paamu i te rohe o Maxwell. Kaaore e kore i reira raatou i te waa i puta mai ai eenei nawe. E hiahia ana au ki te tuku ake i ngaa mihi whakapaaha a tooku whaanau me ooku tuupuna moo ngaa tuuaahuatanga i paa atu ai te kino me te mamae ki te iwi o Ngaa Rauru Kiitahi....

- naa Murray Smith, Te Roopuu United Future
Ko Murray Smith e whakaahuatia nei.
Murray Smith, Te Roopuu United Future

Kia piri atu aku mihi ki eeraa a tooku hoa, a Hoonore Mark Burton ki teeraa, ki teeraa o ngaa kaumaatua me ngaa kaiwhiriwhiri o Ngaa Rauru Kiitahi i whakaatu ake i too raatou uu, i too raatou rangatiratanga, i too raatou maaia, me too raatou pono ki te whakatutuki i te whakataunga o ngaa kereeme o Ngaa Rauru Kiitahi.

E mea ana au he maaia noo te mea he kawenga nui moo teenei reanga o Ngaa Rauru Kiitahi ki te aukoti i te whaainga o aa raatou kereeme me te whakaae ki te puretumu e moohio nei taatou he iti rawa ake i teeraa i ngaro ai.

- naa Mita Ririnui, Te Roopuu Reipa
Ko Mita Ririnui ki roto i te taiwhanga tautohetohe o te paaremata.
Mita Ririnui, Te Roopuu Reipa

Ka taka te waa ka paanuitia tuatorutia te pire ki mua i te Whare.

Ko te Whakaaetanga Whakataunga i waitohungia e Ngaa Rauru Kiitahi me te Karaunai te tau 2003, ka whakamanangia hei ture i te tau 2005.

Ko ngaa kaikawe koorero ki runga i teetehi puke, e titiro mai ana ki te kaamera, aa, rehurehu ana te kite i te awa ki muri.
Ko Lae Rogan-Katene raaua ko Macy Duxton ngaa kaiwhakataki, he uki hoki o Ngaa Rauru Kiitahi.

E 20 ngaa tau kua hipa, aa, e whakariterite ana a Whanganui ki te uru atu ki aana whiriwhiringa whakataunga Tiriti.

Aa, ko ngaa happu o Ngaa Rauru Kiitahi kei te tonga o te manga o Kai Iwi kiihai i ea o raatou take, e whakariterite ana kia rangona hoki oo raatou take.