Naa Te Huia Bill Hamilton, Kaiwhiriwhiri o mua:

‘Ko taaku i hiahia ai kia koorerongia aa maatou koorero, kia whakarangatirangia oo maatou tuupuna, kia whai waahi hoki te whakatuputupu i ngaa hua.’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhiriwhiri o mua:

‘Ko te whakanui i oo taatou tuupuna he mea nui ki a maatou, moo ngaa aahuatanga katoa i piikautia e raatou. Moo te mahi kia whai oranga ai aa taatou tamariki, aa taatou mokopuna hoki.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri Matua o mua:

‘Kii ana maatou ko te kereeme nei ehara i te whai justice engari kia whai oranga aa moo te aapoopoo.’

Naa Te Huia Bill Hamilton, Kaiwhiriwhiri o mua:

‘Ko toona tikanga ko te Karauna te tuatahi ki te tohu i taa raatou i whakaaro ai, engari i mea atu maatou ki a raatou, ki te Karauna, kaaore maatou i hiahia kia riro ko raatou te tuatahi, ko maatou kee ka whakatakoto tuatahi iho i taa maatou i whakaaro ai, aa, ka whakaae mai raatou ki teeraa.

Koinei teetehi o ngaa kaupapa here manakore a te Karauna, kaaore au i te aata mahara tonu ki ngaa nama, heoi, i tataungia e maatou te uara o naaianei o ngaa whenua me eeraa mea katoai runga i teeraa kua ngaro i a maatou, naa teenaa ka whakaarongia kei te takiwaa o te 3.7 piriona taara te nui o te whakataunga, ki tooku moohio hoki he mea tatau eeraa kia haangai ai ki ngaa whakataunga kua oti kee, e utu ana i te $5 taara moo ia heketea, eka raanei moo te, he aha te kupu, moo te whenua kua tangohia turekorehia, kua hokona turekorehia raanei, me te taapiri atu i te $25 taara moo ia heketea moo te raupatu.

Noo reira meenaa i peeraa te tataungia moo maatou, i mahara maatou, i mahara hoki ngaa maatanga i Pooneke, kei te takiwaa o te 19 miriona te whiwhinga engari ko taa maatou tataunga ko te 3.7 piriona kee te utu tika ki te tataungia te uara o naaianei o te whenua. Noo reira ka Hangaia e maatou teetahi tuhinga moo teeraa, aa, ka whakatakotoria.

Ka tohu iho maatou i taa maatou i whakaaro ai, araa, he $100, me taku whakaaro te kiikiki hoki noo te mea e kore rawa raatou e hoomai i teeraa.

I whakaaro au ka whakatata atu maatou ki te 50. I tukuna teeraa e maatou, ko taa raatou i whakahoki mai ai ko te 18, teeraa takiwaa raanei.

I taua waa kua puta kee mai ngaa whakataunga nui a Ngaai Tahu me Waikato, he $170 miriona te nui, engari ko te eeraa atu, tae atu ki eeraa he nui ake oo raatou whenua i a maatou, ki tooku mahara kaaore i neke atu i te $42 miriona noo reira ko te paerewa i whakaarongia e au kia rite ki too Ruanui.’

He puurongo naa Te Reo Taataki o Aotearoa, 2003

Molyneux, Tini (Reporter), 2003, One News:

‘He whakapaaha, he tekau tau o ngaa miriona taara kei ngaa ringaringa o ngaa Maaori o Taranaki ki te tonga inaaianei.

Ko Ngaati Ruanui te iwi tuarua noa iho ka rongo i teetehi whakapaaha naa te Karauna moo te muru me te raupatu o too raatou whenua e 90,000 heketea te rahi. Neke atu i te 200 ngaa taangata i reira ki te whakarongo atu. I reira hoki i a raatou ko Tini Molyneaux, te kaikawepuurongo moo ngaa take Maaori. (naa Judy Bailey te kaikawe koorero moo One News)

Ko te hiikoi whakamutunga e whakatutuki ai i teetehi kaupapa nui moo teenei iwi hapuu o Taranaki. He Whakaaetanga Whakataunga me teetehi whakapaaha naa te Karauna.

'I runga i te ngaakau poouri kenekene, ka whakapaaha kau noa atu te Karauna ki a Ngaati Ruanui.' - naa Margaret Wilson, te Minita moo ngaa take Tiriti

Koinei te waa tuarua kua whakapaahatia tuumatanuitia e te Karauna moo oona tuukinotanga o mua ki a ngaai Maaori.

'Me maatua whakauu te whakapaaha. Aa, inaiaanei ka arotahi a Ngaati Ruanui ki ngaa raa e heke mai ana.' - naa Rocky Hudson, kaumaatua o Ngaa Ruahine me Ngaati Ruanui.

Ka ara ake te kereeme a Ngaati Ruanui i te pakanga roa ki te Karauna i ngaa tau waenga o 1880. I whakahee te iwi i te mahi hokohoko whenua, aa, i kitea atu he tuu whakakeke. Heoi, kotahi tau i muri atu ka murua e 80,000 ngaa heketea neke atu e ngaa tauaa a te Karauna i raro i eetehi raupapa kaupapahere Tuurakiraki Whenua i tuukinohia ai ngaa kaainga, ngaa huanga kai, ka mutu, te oranga o te tangata. 

Ko ngaa paanga o taa te mahi hokohoko whenua Karauna i Taranaki ka puta he tautohetohe, naawhai aa, ka puta he pakanga. I Parihaka hoki a Ngaati Ruanui i roto i ngaa tau e utua ana te kino ki te pai.

“E whakauu ana te Karauna i te nui o te muru me te raupatu i taamia ai te paa taurikura Maaori o Parihaka, i te muhani hoki o ngaa tika tangata o te hunga”. - - naa Margaret Wilson, te Minita moo ngaa take Tiriti

Hei taapiri atu ki te whakapaaha ko te 41 miriona taara. Kei roto i teenei tapeke ko ngaa puutea me eetehi o ngaa whenua i puritia e te Karauna.

Naa Te Huia Bill Hamilton, Kaiwhiriwhiri o mua, 2003, One News:

‘Aa, he uaua anoo te whiriwhiringa kia eke atu ki reira i te mea ka eke atu raatou ki te $28 miriona, ka kiia mai ko te whakataunga whakakapi whakaotinga teeraa.’

kapi:  tuuaahua

1. kapi.

whakaotinga:  tuuaahua

1. kaaore e whakaaetia he maaharahara, he tohe anoo raanei.

I te nuinga o te waa, ina kitea ngaa kupu ‘whakataunga mutunga’ i roto i ngaa whakaaetanga whakataunga, e tohu ana eeraa kupu, kua tau ngaa take katoa i roto i aua tautohetohe, aa, kaaore he kereeme anoo hei whai maa ngaa roopuu ki waenga i a raatou.

Naa Te Huia Bill Hamilton:

‘Ko te rahinga tuatahi i whakatakotoria ki runga i te teepu, he 25 miriona taara, aa, maa reira he $6 miriona taara te nui o te puutea atu anoo ka riro mai ki a maatou i a raatou. Ka whakatakotoria e raatou te $28 miriona hei mea whakataunga hei whakakapi whakaotinga, ka whakamahia e maatou eetehi aahua whaiwhaiaa.’

whaiwhaiaa:  tuumahi

1. ko te mahi whaiwhaiaa

Naa Te Huia Bill Hamilton:

‘Ka kuhu atu maatou ki ngaa whiriwhiringa, ka whakaae maatou ko aa maatou whaainga, he whakaora. Aa taihoa, tuatahi ake; he haapai i ngaa koorero aa ngaa tuupuna. Otiraa, he whakahonore i a raatou maa, he haapai i aa raatou koorero. Ka mutu, he whakahoonore i aa maatou mokopuna, he whakahaumanu i te Ngaa Rauru Kiitahitanga.

Anaa, ka tukuna mai te reta e tohu nei i te aahua o te tuku ki a maatou, kootahi anake o aua whaainga i whai waahi atu ki roto, aa, noo reira, kaaore maatou i whakamoohio atu ki ngaa kaiwhiriwhiri, otiraa ki te tari, engari ka tuutaki kee ki te Minita, aa, ka kii atu maatou ki te Minita, e te Minita, kua tae mai teenei engari he haurua noa iho o te tuku.

Naa te mea, i whakaae maatou ka aata mahi maatou ki te whakahoonore i te Karauna, teeraa taa raatou i hiahia ai kia puta maa raatou anoo. Aa, ka whakaaetia ka whakahoonore maatou i oo maatou tuupuna maa te haapai i aa raatou koorero engari ka whakaaetia anoo e maatou kawhakaora i te Ngaa Rauru Kiitahitanga, heoi, kaaore he aha kei roto e paa ana ki teeraa.

Kua tino whakamaa te kaitohutohu o Te Tari Whakatau Take e paa ana ki te Tiriti o Waitangi. Ka wahanguu a ia. Ka mahara au, ka tuu a ia me te koorero, 'Engari e te Minita, engari e te Minita, engari e te Minita!.

Koiraa noa iho taana i taea ai te kii. Ka noho whakakake noa iho maatou me te kii atu, 'E te Minita, kaaore e taea e maatou te koorero moo te whakahaumanu i te Ngaa Rauru Kiitahitanga te kite atu, noo reira ko te aahua nei kaaore anoo teeraa take kia tutuki noa, noo reira, kia aata noho taatou me te whiriwhiri i te waariu o teeraa waahanga'.

Naa runga i teeraa ka puku te rae o te tangata, aa, naa te mea i moohio puu a ia noona rawa te hee. He hapa noa iho i hua ake i te hapa whakahaere engari tonu he $3 piriona te nui i puta i te hapa whakahaere, ka mutu, he painga rawa atu teeraa.

Kaaore hoki he tino whakaritenga kaupapa here kaha maa te Kawanatanga moo te whakahaere i ngaa whiriwhiringa, noo reira teeraa te aaheinga e auaha ai ngaa aahuatanga hou.

Heoi ko teeraa atu manako aaku, ka mauria mai too maatou iwi me maatou. Kia kaua e tuu te whiriwhiringa e noho kuuare ana too maatou iwi. Ka tiimata ngaa whiriwhiringa, ka noho puumau te whakaaro ki a maatou ka noho tapu ngaa whakawhitinga koorero, aa, kaaore e aahei ana te iwi kia whai waahi mai. Heoi, i tutuki i a maatou eetehi aahuatanga kia haapai tonu i te kaupapa kia whai waahi mai oo maatou whaanau ki ngaa whiriwhiringa.

Tuatahi ake, ka whakaritea e maatou ko ngaa kaiwhiriwhiri a te Kawanatanga kia whai waa ki te kainga, aa, kia hongihongi ai raatou i te rohe e koorerohia ana raatou. Ka waananga raatou, e rua ngaa waananga. Kotahi i te kaainga, kotahi i te marae i Hongoeka, aa, ko te Ngaa Rauru Kiitahitanga, otiraa, ko too maatou iwi te kaupapa ako. Noo reira, ehara maatou i te mea whiriwhiringa noa iho. He whaanau, he hapuu, ka mutu, he iwi maatou.

I reira eetehi tikanga taikaha moo te Ope A me te Ope B, aa, i tino nonoi maatou ka tuu teetehi hui whiriwhiringa ki Te Whanganui-a-Tara, kaatahi ka tuu te hui whai muri ki koonei ki teetehi marae, naa, ahakoa te L.A.W, te ture raanei e whai ana koe, araa atu anoo te tikanga aa marae e mea ana e tuwhera ana te marae ki te katoa, noo reira ka haere noa mai te iwi meenaa e hiahiatia ana, ka tae mai, ka whai waahi mai ki ngaa whakawhitinga koorero o te waa. I puta mai eetahi paanga i teeraa.

I te mutunga iho, ka noho teetehi hononga whirinaki ki waenga i ngaa kaiwhiriwhiri a te Karauna me maatou, he aahua pai taa maatou noho tahi. He pai tonu ki raro i ngaa aahuatanga. Hei tauira ake, i tino whakaaroharoha eetehi o ngaa kaiwhiriwhiri Karauna muringa i te mahi whakawetiwheti a te Karauna ki a maatou, aa, i eetehi waa, ka tangi raatou ina peehia maatou e oo raatou paahi i te mea i moohio tonu raatou ahakoa he kaupapa here a te kawanatanga, ehara i te matatika.’

Naa John Clarke, Ngaati Porou, Kaiwhakamaaori moo te Karauna:

‘He nui tonu te roa o te haere kei mua tonu i a koutou. Noo reira, naa koutou ko too tuu maatou i konei i teenei raa. Ko koutou e mihia nei e maatou.’

Naa Te Huia Bill Hamilton, Kaiwhiriwhiri o mua:

‘Ko teeraa atu, ka nonoi atu maatou kia noho teetahi tangata reo Maaori ki too raatou roopuu, meenaa ka hiahia teetehi o oo maatou kaiwhiriwhiri ki te koorero i te reo Maaori, ka riro maa raatou hei whakapaakehaa. He aapiha matua o te Tari Ture too raatou, araa a John Clarke noo Ngaati Porou, he tino pai te mahi tahi ki a ia. Ka pupuri tonu i a ia too maatou mana, aa, ka pupuri hoki too raatou mana i roto i ngaa koorero, aa, naa te mea i hua mai ngaa koorero i a ia, ka mahue ngaa tauaarai o te paatai meenaa raanei he pono, aana te koorero i whakahua mai, he pono te koorero. Ka rongo maatou i oona whakamaaramatanga, kaatahi ka harikoa maatou ki te aahua o tana whakapuakitanga.

Noo reira, koiraa eetehi hua autaia tonu i puta mai i te mahinga kee. Anaa, ko te whai waahitanga mai a te iwi whaanui, ko te whai hoki i teetehi tangata reo Maaori ki too raatou taha, he aahua rautaki naa maatou kia haere tahi maatou ko taa maatou iwi.’

Heoi, ahakoa te pono o te whakaaro, i ia waa, i ia waa, ka tohutohungia te putanga e ngaa tukanga me ngaa kaupapa here a te Karauna.

Naa Te Huia Bill Hamilton:

‘I roto maatou i te kopa whiriwhiri, kaatahi ka paku whakataa maatou i te mea kaatahi anoo raatou ka whakatakotoria teetehi tuku i tohu ai i te rahi o te whenua i Waitootara, i Waikaramihi ka whakahokia mai ki a maatou, aa, he 10 heketea te nui o te whenua ka kiia hei whakahoki mai.

I koorero raatou moo ngaa aahuatanga e toru tohu ai he waahi tapu, araa, kua whakaaetia e raatou, aa, ka mahi whakawehewehe hei tapatoru, ka 10 heketea te rahi. Riri katoa ana maatou i te mea naa te mea ki taku nei moohio kua 800 heketea te nui o taua whenua katoa ki reira. Aa, ki taku nei moohio i whakatakoto kereeme maatou moo te haurua o taua whenua, teeraa takiwaa raanei. I kii atu maatou ka hiahia maatou kia hoki mai te 400 heketea mai i teeraa. Heoi, ka whakataa maatou. Ka haere atu raatou ki teetehi kopa, aa, ka noho tonu maatou ki te kopa whiriwhiri matua engari ka kuhu atu ki teetehi kopa kee.

Ka whakaaro au kia haere ki te wharepaku i taua waa, aa, i taaku kuhu noa i te kuuaha o too raatou kopa, ka rongo au i teetehi o raatou e mea ana, 'Ka mutu, he aha maatou e whakahoki ana i te 10 heketea noa iho?' Ka kiia atu e tetehi atu tangata, 'Ka taea te mahi nanakia. Koiraa noa iho taa taatou mahi hei whakatutuki'.

Kaatahi, ka tuu ake au ki te kuuaha i ua i taa raatou kite mai i ahau me whakaaro ake, auee, he peeraa raatou e tutuki ai i aa raatou mahi? Heoi, ka tiro kau atu, ka hipa i te kuuaha, ka tiro atu ki roto i te kopa, ka kii atu, 'I nee?'

Ka hoki atu au ki too maatou kopa, aa, ka whaaki atu ki te roopuu he aha te aha, kaatahi ka whakahokia mai raatou e maatou ki roto i te kopa. Toonaa poorahurahu nei ngaa miniti 10 i whai atu ai. Ka hiikina ngaa whiriwhiringa. Ka hoki mai ana ki ngaa whiriwhiringa, ko te take tuatahi, he whakapiki atu i te rahi o te whenua mai i te 10 ki te 100 heketea, aa, kaaore he koorero.

Ko teetehi o ngaa take i tino maarama au, ko taa raatou kaha ki te hanga kaupapa here i roto i te waa tonu. Aa, he kaimahi tino muringa nei i roto i te kawanatanga, ahakoa he mea matua pea i roto i oo raatou tari, heoi i roto i te horopaki o ngaa aahuatanga, he aapiha muringa raatou naa raatou anoo ngaa whakatau e paa ana ki a maatou. Ahakoa kotahi rau o te 800 heketea ka hoki mai ki a maatou, kua peehia rawatia maatou e te tinihanga. Heoi, i pai ake i te 10 noa i roto i te tuku tuatahi ki a maatou. Ne i kua kore raatou i mou i a maatou i roto i taua tinihanga kua whakaaetia pea e maatou, te 10.

Ko teetehi aahuatanga anoo ka whakatuuria e maatou hei maataapono, ka hokihoki maatou ki te kaainga, aa, ka koorero atu maatou ki te iwi moo ngaa whiriwhiringa - i ahatia, he aha i riro mai ki a maatou, aa, eeraa atu aahuatanga katoa

I reira eetehi taangata i roto i te iwi e mea ana, ‘Kaao. Hei aha raa! Kia makere atu! Hei aha!’ Araa atu eetehi e mea ana, ‘Kaao. Haere tonu’. Araa atu anoo te nuinga o raatou e tino kitea ana kei runga tonu raatou i te taaepa, aa, e tirotiro ana raatou ki te tangata e kaha tautokona ana hei rangatira hei whai atu maa raatou i aua waa, kia haere whakamua, kia kaua raanei e haere whakamua. Noo reira, he waa teeraa i aamaimai ai te tangata.

Ko teetehi atu uauatanga anoo i a maatou, me maatua whiriwhiri ia kupu ka whakaurua e haangai ana ki a Ngaa Rauru Kiitahi, ki ngaa tikanga, ki te reo raanei, aha atu, aha atu. Ko te tikanga ia, ka whakatakotoria e maatou ki runga i te teepuu. Ka whakamaarama ai. Ka whakapakepake ai. Aa, ka waiho ai ki a raatou. Naawai aa, ka hoki mai. Ka whakaaetia e raatou, ka kore e whakaaetia raanei. Ka tata te waa kia oti ai te Whakaaetanga aa Maataapono, teeraa pea te taatauira tuatahi moo te Whakaaetanga Whakataunga, whai muri iho ka whakaturengia, heoi kia whai waahi raanoo teeraa ki roto i te Whakaaetanga aa Maataapono, he uaua rawa te whakarerekee. Whaaia nei ka kitea eetehi raarangi kua whakakonihitia ki roto, kaatahi ka mea atu maatou, ‘I pewhea rawa teeraa i kuhu ai ki roto?’

He peenei te aahuatanga i roto i ngaa whiriwhiringa katoa. Ka aata whiriwhiria ia kupu i a maatou kia whai waahi atu engari ka whai waahi tonu teetehi raarangi aro whaanui ki roto i te whakaaetanga. Noo reira, he makihuhunu, he tiitaha te aro atu ki te tukanga whiriwhiri katoa, ka mutu, ka puea ake eeraa kaatuu take.’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhiriwhiri o mua:

‘Ko te take nui i whakararu ai i a au, kua mau maatou i roto i teeraa, ko te haangaitanga o te kaute o too maatou taupori ki te tatauranga nui i te waa i tiimata ai maatou, ki taku moohio i te tatauranga nui o te tau 99 maatou, engari kaaore maatou i paku moohio ki teeraa i te tiimatanga o te tukanga ka peenei te haere, aa, ka herea te tokomaha o te iwi ki teetehi waa tatauranga nui, meenaa kua moohiotia, kua aakina keetia atu te iwi e maatou “kia whai waahi atu ki te tatauranga nui!” He tokoiti rawa oo maatou tatauranga. Kua taapirihia he tohu taara ki te uupoko o too taupori, koinaa, aa, ka kore raatou moo te puta i teeraa i whakatau ai.

I tino matekiri rawa atu teeraa kia meatia mai ki waenganui anoo i te tukanga moo aa maatou tatauranga, ka mahue te huarua i oo maatou nama, aa, ka huarua anoo te rahi o te puutea naa taua aahuatanga kotahi noa.

I te toonga o te raa, ka hinga maatou i a ratou, araa i a Te Papa Atawhai.

I taua waa, ki a maatou, he tino kaha a Te Papa Atawhai, aa, tee taea e maatou te whai kokenga, te whai aha raanei. Ahakoa te whakatuunga mai a ngaa uukaipoo, araa he waahi toopuni i too maatou takiwaa ka kiia nei, ‘aae, ka taea teeraa mahi erangi kaua e mahia ki eenei waahi ake i eenei waa.’ Heoi, he tino matekiri rawa atu te mahi tahi ki Te Papa Atawhai kia ea ai ngaa take. Mooku ake, koiraa te kaupapa nunui, aa, me te rahi tonu o te whenua ka whakahokia mai me te rahi o te puutea.

Ka mea atu au ki a koe, kua kino kee oo maatou tautohetohe puta noa i te ao. Hei tauira ake, ka hiahia raatou i a maatou te kii, 'Teenaa, he aha te nama?', aa, ka  kii atu maatou, ko te ooroko tiimatanga he oorite tonu ki taa Ngaati Ruanui naa te mea kaaore te mahi i tu ai i reira i te rerekee ki te mahi i tuu ai i konei.’

Naa Carolyn Miri Young, Kaiwhakarite:

‘Heoi, me aata moohio koe i ngaa waa katoa he aha taau, he aha hoki taatou i mahi ai i aua mahi. Naa te mea meenaa kua wareware teeraa i a koe, me whakakao kee koe i oo peeke, me te hoki atu ki te kaainga. Kaaore i moohiotia meenaa raanei ka tutuki i a maatou te mahi kia eke ai ki te taumata i whai ake naa te mea ko ngaa taumata te mea nui ki a raatou.

Kia moohio mai koe, kaaore oo maatou mana kia haere peewhea ngaa whakahaerenga. Teeraa teetehi tukanga, aa, me maatua whai koe i taua tukanga. Meenaa i te hiahia maatou kia neke whakamua, teeraa te mahi me tutuki i a maatou. Kaaore maatou i tino rata ki teeraa i ngaa waa katoa. I rongo maatou, kaaore i tika te mahi hei whai atu. Ki a maatou maa te peeraa kaaore maatou i te neke, te aha raanei engari ki te hiahia maatou kia haere ki te waahi i hiahiatia ai, naa, teeraa anoo te mahi me tutuki i a maatou.’

Ko te kaupapa matua e whakarerekee ana i teenei whakataunga i eetehi atu ko te whakatuunga o te whakaaetanga, a Paepae Rangatira.

Naa Te Huia Bill Hamilton, Kaiwhiriwhiri o mua:

‘Ka tino whai whakaaro a Margaret Wilson ki a ia anoo hei maatanga Tiriti, naa, ka whakatakotoria e maatou a Paepae Rangatira, e haangai ana ki te whakauru i te hononga Tiriti ki te ture. Ka whakaaro au he tino pai teeraa ki a ia naa te mea he mea hou, he mea auaha, aa, he aahuatanga whaitake e whakahaangai ai i oona whakaaro Tiriti. Noo reira ka whakaaro au koiraa teetehi o ngaa huanga.

Kua whakaaetia raanootia a Paepae Rangatira, ka moohio te Kaawanatanga, araa a Reipa he kaupapa he nui rawa ngaa rawa moonaa naa te mea ko taa te Paepae Rangatira i ia tau ka hui tahi maatou ko te Karauna, Rangatira ki te Minita, ki te arotake i te ora o te hononga. Maa reira he mahi maa raatou, he mahi maa maatou, aa, naawhai aa me whai waa ki te whiriwhiri, noo reira, ka whakaurua, engari ki ahau nei ka kore pea ngee teeraa e whai waahi meenaa he kawanatanga kee.

Ka mutu, ko Paepae Rangatira he taatauira ka whakamahia e te kaawanatanga o naaianei moo oona hononga ki waenganui i a ngaai Maaori me te Karauna.

Paepae Rangatira ka noho mai te Karauna me ngaa rangatira o Ngaa Rauru Kiitahi ki te whiriwhiri he ara kei mua ki te aata titiro ki te oranga o te noho tahi mo te Karauna ki Ngaa Rauru Kiitahi. Koia te Paepae Rangatira. Paepae Whakapakari he waahanga moo te ringawera, te ringa raupaa me kii.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri Matua o mua:

‘Ka whakarite teetehi kaupapa ki roto i te Paepae Rangatira anaa ko toona ingoa ko Te Mata o te Here. E whai ana i te whakaaro o teetehi tatau pounamu anoo.

E rima ngaa tino whainga moo teeraa kaupapa, Te Mata o te Here, ko ngaa mea tino matua kei runga anaa ko Te Kawa a Maaui - araa ko te Indigenous Innovation Business Hub, tuarua, ko Te Kura I Huna. Kua kaha nei te Kawanatanga ki te tautoko i eeraa kaupapa e rua.

Ehara i te mea, ka mutu ki reira. Kei waho i eeraa kaupapa nui anaa e tautoko tonu ana te Karauna i eetehi atu kaupapa whakapakari too maatou iwi. Noo reira he tino pai ngaa hua kua puta i Te Mata o te Here.’

Naa Te Huia Bill Hamilton, Kaiwhiriwhiri o mua:

‘I poho kereruu au ki te tuu hei kaiwhiriwhiri, aa, ka nui taku whakahiihii i riro i a maatou te whakataunga pai rawa atu i taea e maatou ki ooku nei whakaaro. I tataungia e au te whenua, te nui o ngaa taangata, me eeraa kaatuu mea, aa, ki a au nei i riro i a maatou te whakataunga tino pai tuarua moo te taha ki te whenua moo te taara, me te whakataunga tino pai tuarua moo te taha ki te tangata moo ia taara, noo reira i pai tonu aa maatou mahi.’

Naa Te Pahunga Marty Davis, Kaiwhiriwhiri Matua moo Ngaa Rauru Kiitahi, Ngaa Rauru Kiitahi Iwi Authority:

‘Ko te whaainga matua me te aakinga maa maatou ko Bill maa, he whakahoonore i oo maatou tuupuna. Ko te whakatikatika i ngaa puukoorero ki roto i ngaa kura, ka mutu, ko te whakatikatika i te tuhituhinga o taa maatou taahuhu koorero kia kore ai aa maatou tamariki e tupu ake me te taahuhu koorero rerekee, aa, maa maatou, aa, moo te hunga peenei i ahau nei, koia ko te tino aakinga.

E koorerohia ana oo maatou tuupuna e whakairihia ake ana ki runga i ngaa pakitara me he ngarengare/taurekareka, aa, aha atu, aha atu, heoi kaaore i te tika. Noo reira, i tino kaha maatou ki te whakatikatika i teeraa, kaatahi ka tika raanoo te maatauranga, otiraa ka tika anoo te taahuhu koorero.’

Naa Mike Neho, Kaiwhiriwhiri Matua o mua:

‘Ko te puutea te whakaaro mutunga. Ko te whakaaro tuatahi me whai i teetehi kereeme e taea ana te whakapakari i a maatou anaa ki runga i ngaa kaupapa maatauranga, tikanga, kawa, puutaiao, te hauora, aae eeraa aahuatanga katoa.

Kii ana maatou ko te kereeme nei ehara i te whai justice engari kia whai oranga aa moo te aapoopoo.’