Te Tai – Treaty Settlement Stories

Kōrero: Raukawa

Raukawa me te Karauna

Wāhanga 2 Raukawa me te Karauna

Whakaahua: Kiingi Tāwhiao

Te Kīngitanga

I ngā tau o mua o te tekau tau 1850, ko Wiremu Te Rauparaha rāua ko Mātene Te Whiwhi, he hononga ō rāua tahi ki a Raukawa, i te ārahi i ngā kōrerorero mō te whakatū i tētehi kīngi Māori. I ngā whakamāramatanga a te rangatira o Raukawa, a Hītiri Te Paerata, i te tau 1888, i whakaarotia e ētehi, ko te Kīngitanga te huarahi pai rawa hei whakatau i ngā raruraru e pā ana ki te āhuatanga o te noho manene o ngā whenua tupuna.

Ko ēnei raruraru, atu i ētehi atu mea, ko te iti o te utu a te Karauna mō ngā whenua Māori, ko te kore i tino aro ki te mana rangatira, ā, ko te āhei o ngā rangatira ki te hoko i ‘ngā whenua o tangata kē’.

I kī a Hītiri, mā te tautoko i te Kīngitanga, i hiahia te Māori ‘ki te whakatū tumuaki, me te whānui o tōna mana, hei whakamarumaru i te whenua, me te tiaki anō’.

I rangitāmirotia a Raukawa ki roto i tēnei kaupapa, nā ō rātou herenga ā-whakapapa ki ētehi atu rohenga ā-iwi, ā, nā ngā painga anō hoki i oatitia ai e te Kīngitanga mō te Māori. I te tau 1856, i te hui o Hīnana ki Uta, Hīnana ki Tai i Pūkawa, i whakaae ngā Māori i tae atu, me whiwhi kīngi Māori hei mana mō te kotahitanga ā-iwi. I te tau 1858, i tohua a Pōtatau Te Wherowhero ki taua tūranga.

Ko Hitiri Te Paerata kua koroheketia, e mau ana i te korowai me tētahi rau huia.
Whakaahua o Hītiri te Paerata, 1828-1909. Kāore e mōhiotia ana te Kaikohikohi o te Kohinga: Postcards of Māori chiefs. Ref: PACool-7512-03. Alexander Turnbull Library

Kīngitanga – Ko Paraone Gloyne, rātou ko Robert Joseph, ko Des Tata

Tuhinga whitiāhua

Paraone Gloyne:

‘Whakarongo rā koutou ki te ara whānui tū ai te Kīngitanga. Nā Mātene Te Whiwhi i whiu ki a Whitikau, ka hē ki reira ki Taranaki.

Ka whiua ki roto Whanganui ko Peehi Turoa, ka hē ki reira.

Ka whiua ki roto Taupō ko Te Heuheu, ka hē ki reira.

Ka whiua ki roto Rotorua ko Te Amohau, ka hē ki reira.

Ka whiua ki te Tairāwhiti ko Hikurangi te maunga e kore nekeneke ko Te Kani a Takirau te tangata, ka hē ki reira. Ka whiua ki roto Waikato ko Pōtatau te tangata, he mana i heke mai nō ngā mātāwaka o te motu.

Kāore e taea te kore kōrero mō te Kīngitanga, inā tae ki Rangiaowhia, kāore e taea.

Kāore e kōrero mō Rangiriri, mō Meremere, mō Pāterangi, mō Waiari, mō Rangiaowhia, mō Ō-Rākau, mō Pukehinahina, mō Te Ranga, mō Te Kaokaoroa, me Te Tarata, kāore e taea te kōrero mō ērā wāhi ki te kore koe e kōrero mō te Kīngitanga.

Ā, i tēnei tau e whakamaharatia ana te 160 tau mai i te tīmatanga o te Kīngitanga, ā, ko taua pātere iti i mahia e au e tīmata ana ki te kōrero mō tētehi o ō mātou koroua, mō Mātene Te Whiwhi. Te hui whiriwhiringa ā-iwi nui rawa, mai iho. I karawhiua e rātou ngā tohu o te Kīngitanga, nā te mea, ko Kīngitanga te tohu o te ‘mana motuhake Māori’.’

Robert Joseph:

‘I turakina e rātou tēnei wāhi hei turaki i te Kīngitanga, ā, ko te nuinga o ngā pakanga, katoa atu rānei, he pakanga i ētehi mea e rua, te whenua me te mana, ngā rawa me te mana motuhake. Nō wai te mana, ā, kei a wai ngā rawa. Ko ngā pakanga tonu o nāianei, ko aua mea e rua anō. Ka whakakākahuria ki ētehi atu mea, engari te mutunga iho, ka whakawhāitihia ki aua mea e rua rā.’

Des Tata:

‘Ki te hoki tātou ki te tau 1858, i te wā i a Pōtatau, ā, ka whai ake ko Tāwhiao me te hāpai i te mana o te Kīngitanga, ka takahia te huarahi ki ō mātou marae katoa o ō mātou rohe me te kōrero ki a mātou me pēwhea te whenua. I tīmataria e rātou tētehi mea e karangatia nei ko te ‘Rīki Whenua’, ka mea ia “meatia ō koutou whenua ki raro i a au, ki raro i te Kīngi, ā, e kore e tangohia e rātou”. Nā, i tirohia e mātou tērā, inā hoki karekau he tangata i tua atu i a mātou, nā reira i purua e te nuinga o Tauranga Moana ō rātou whenua ki raro i a Tāwhiao. I tīmata te hokohokona o ngā whenua i mua i te pakanga o Gate Pā. Ko te Kīngi tētehi takunga ki te Pākeha ki te tango i ngā whenua.’

Ka taka te wā, ko te titiro a te Karauna ki te Kīngitanga, he mea taki i te mana motuhake o te Kuīni, ā, ka whai ki te whakaiti i te mana o te kīngi.

I te marama o Mei 1861, ka āki a Kāwana Thomas Gore Browne kia kūpapa ngā iwi o Waikato ki te mana o te Kuīni, me āna ture. Hei whakahoki, ka whakahua anō te Kāwana i te ngākau titikaha o te Karauna ki te tiakitanga o te mana Māori ki ō rātou whenua, taonga anō, i raro i te Tiriti. I āki hoki kia āhei te Māori ki te hoko whenua ki te Karauna me te kore whakararuraru a ētehi atu, ā, kia tukua anō kia hanga rori ana, kia hanga piriti ana, kia tau rā anō te hiahia.

I te marama o Hepetema 1861, i tōna hokinga ki te mana kāwana, ka kōkiritia wawetia e Kāwana Kerei āna tono ‘tari hōu’ kia whai wāhi nui atu ai te Māori ki ngā whakahaere ā-hapori, hei whakapūhoi i te hirahira me te aweawe o te Kīngitanga.

Whai mai ana i ngā pakanga o ngā tau 1860, i whai te Karauna ki te whakawehe i a Raukawa i te Kīngitanga. I te Kīngitanga e ātete ana i te mahinga mai o ngā rori me te mahi a ngā kairūri whenua i Te Rohe Pōtae, mai i ngā tau o mua o te tekau tau 1870, i whakatairangatia e te Karauna ēnei mahi i ētehi takiwā o te rohe o Raukawa, i waho o Te Rohe Pōtae. I muri mai i ngā whakawhitinga kōrero taikaha, i whakaae ētehi o Raukawa ki ngā tono a te Karauna ki te hanga rori, engari anō ētehi, i mau piripono ki a Kīngi Tāwhiao.

Pakanga & Raupatu
ngā tau o te tekau tau 1860

I pāngia a Raukawa i ngā pakanga o Aotearoa i ngā wāhi e toru, arā, i Taranaki, i Waikato me Tauranga. Ko te pakanga rongonui i karapotia a Ō-Rākau i te tau 1864, ā, i tua atu i tērā, ko ngā kōkiri pakanga taua a Piritana i Tauranga, i Gate Pā, i Te Ranga hoki (i te tau 1864 anō).

Tāpiri mai ana ki ēnei pakanga, i pāngia a Raukawa i ngā kakari i waenga i te Karauna rāua ko Te Kooti i te tau 1869 – 1870. E pā ana ki te pakanga o Waikato, i whakaekea te rohe o Waikato e ngā taua Karauna i te 12 o Hūrae 1863, i te whakawhitinga o te awa o Mangatāwhiri e Tianara Cameron me tana taua, ki te rohe ake o Waikato.

Waikato
1863

I te marama o Tihema 1863, i nohoia a Ngāruawāhia e te taua o Piritana, ā, ka kino kē ake te āhuatanga i Waikato. I taui whakatetonga ngā toa o te Kīngitanga, ā, ka ngana ki te hanga pā hōu hei aukati atu i te Pākehā me tā rātou tino whāinga, ko te tae ki ngā whenua pāmu haumako, huri noa i Rangiaowhia

He mea hirahira a Rangiaowhia ki ngā hunga o tērā takiwā, inā hoki, koirā te pokapū o te tupu o te ōhanga me te tauhokohoko. Ko te nuinga o ngā hua whenua, hua rākau hoki i hokona i Ākarana, i kō atu rānei, nō ngā māra mākete. E whakapono ana a Raukawa, i te kōkiritanga o Rangiaowhia e te Pākehā i te 21 o Pēpuere 1864, ka tū te parekura o ngā manene me te hunga kāore i whawhai. E ai ki ngā kōrero mō te parekura, i kitea ngā hōia Karauna e whakapakū ana i te mahi a te kariri ki taua marae kāinga, ka mau ngā kainoho ki roto i tō rātou whare.

I tīmata tūturu mai te pakanga o Ō-Rākau i te 31 o Maehe 1864, ā, ka mutu i te 2 o Aperira 1864. Takina ana e Pirikitia-Tianara G.J Carey te whakaeketanga tuatahitanga o Ō-Rākau, tū kaha atu ana te ātete i te pā.

Te Pae o te Pakanga o Waikato – Robert Joseph, Nigel Te Hiko, Paraone Gloyne, Anthony Pecotic, Kiriupokoiti Heke (Koro Gin)

Tuhinga whitiāhua

Robert Joseph:

'Kāore nei i rēkoatatia i roto i ā tātou ‘pukapuka hītori ōkawa’. Kāore rātou e rēkoata he aha ngā āhuatanga i tū ai i konei, ā, tokomaha tonu ka whakangāwari i ngā āhuatanga i tū ai i konei.

I mōhiotia tēnei wāhi, ko te whare witi o Te Ika-a-Māui. He pokapū nui o te whanaketanga ā-ōhanga me te oranga. Engari, i waitohungia e te Māori te whakaputanga i reira, e haere tonu ai te tauhokohoko ki tāwāhi. He pokapū ā-ōhanga tūturu tēnei, kāore mō Tainui anahe, engari mō te whenua katoa.

He whare karakia tō tēnei wāhi, koinei anahe e toe nei, ko te Whare Karakia Mihingare. Ko te Hāhi Katorika me tētehi whare karakia Māori anō hoki. He papa reihi nui anō tō rātou.

I ohorere tonu ētehi o ngā Pākehā tuatahi i tae mai ki konei, i te nui o te whairawa i konei. I hiahia rātou ki tēnei whenua, nā reira, ka whakauru rātou i tētehi kaupapa here raupatu. Ki te kore te Māori e hoko mai, ka murua ā-turengia.

Ko ngā pakanga i tū mai, ko Koheroa, ko Meremere, ko Rangiriri, ko Pāterangi, ko Rangiaowhia, ā, ko Ō-Rākau.

Engari ko te mea nui kē, ko te tūtohu i ō tātou hītori, inā hoki nō tātou, ahakoa te māwherangi. Ā, koinei anō te take ki Rangiaowhia e te whānau.

Koinei tā mātou e ngana nei kia tutuki i konei. Ko te kōrero i te pikitia whānui, ā, e kore e taea te katoa te kōrero, engari ka kōrero i ngā mea e taea ana e mātou, i aha i konei. Nā te mea, ko tētehi o ngā ariā o tēnei kaupapa, Me Maumahara Tātou – we must remember. Me maumahara tonu tātou ki ngā mahi i tū ai i konei, ki te kore tātou e maumahara, kāore tātou e ako i ngā akoranga, ā, ka mahi heahea tonu tātou ki a tātou anō. Nā reira, me maumahara tātou ki ngā mahi i konei e te whānau’

Nigel Te Hiko:

‘Ko tā tātou ināianei, ko te huihuinga katoatanga mai ki te tīmata i te titiro ki Ngā Pakanga o Aotearoa. Nā reira, i te tau 1863, ka whakawhiti mai te Karauna i te awa o Mangataawhiri, ki te taha whakateraki i a tātou nei, ki Tuakau, ka whakawhiti i te awa o Mangataawhiri, ā, ko te tikanga pū rā, kua urutomokia te rohe o Waikato. Ehara i te mahi māmā, ānō nei “kei te nekehia ētehi tāngata ki konei.” He whakaekenga tūturu tēnei.

I ngā tau ki muri rā, i te tau 1863, ka rongo a Kāwana Kerei i te rongo kōrero, ka whakaeke ēnei Māori o Waikato i Ākarana, he rūkahu rā.

He kōmuhumuhu.

I te 9 o Hūrae, 1863, ka tuku te Kāwana i tētehi pānui, ā, i tērā pānui, e kī ana ia “mehemea koe he Māori i tērā rohe o Waikato ki te Raki, me whakaoati ngākaupono koe ki te Karauna, ki te kore koe e whakaoati ngākaupono ki te Karauna, ka panaia koe i tō kāinga”.

E rua rā te roa e tuku oati ngākaupono ai, kāore rātou i pērā, ka tīmata te whakaekenga.’

Paraone Gloyne:

‘Tēnā, e hiahia ana au kia kati ō karu. Katia ō karu. E hiahia ana au kia pohewatia e koe tētehi uru rākau pītiti i konei. Katia ō karu me te pohewa. E hiahia ana au kia pohewatia e koe he whīra kānga, witi hoki, mē ētehi uru huarākau kikī ana i te huarākau maoka. E hiahia ana au kia pohewatia e koe he māra kai, ki te roanga o tāu e kite ai, huri noa i konei.

E hiahia ana au kia pohewatia e koe ngā tamariki e omaoma haere ana. E hiahia ana au kia pohewatia e koe tētehi papa reihi. E hiahia ana au kia pohewatia e koe ngā mira puehu parāoa e rua, i mirahia e rātou he puehu parāoa i konei. E hiahia ana au kia pohewatia e koe te rongo i te matā. E hiahia ana au kia pohewatia e koe te rongo i te maikuku hōiho o te hōia eke hōiho. E hiahia ana au kia pohewatia e koe te rongo i te kī a Tianara Von Tempsky e mea nei “Pūhia!”

E hiahia ana au kia pohewatia e koe tō koro e oma atu ana me tana paraikete mā, hei tohu i te rangimārie. “Pakō!” E hiahia ana au kia pohewatia e koe, i pūhia ia e rātou.

E hiahia ana au kia pohewatia e koe, e mura nei tō rātou whare i te ahi. E hiahia ana au kia pohewatia e koe, i pau aua tāngata i noho i taua whare i te ahi.

Kia puare mai ō karu. Koinā te mahi i tū ai i konei, i Rangiaowhia.

Nā reira, ka hoki ana koe ki tō kāinga, ka mutu ana te hīkoi i tēnei rā, ā, ka hoki koe ki te kāinga, he mahi nui rawa atu tāu. Nā te mea, me kōrero tonu i ēnei kōrero. He mea nui whakaharahara tēnei.

Nā te mea he wāhanga nui tēnei o ō tātou hītori, ā, koinei e Māori nei tātou i tēnei rā, e tangata Niu Tīreni nei, e tangata Kiwi nei.

Koinei ngā kōrero. Koinei ngā kōrero. Nō reira, koinā tāku ki a tātou. Kaua e wareware, kia maumahara, ā, kia kōrero tonu i ēnei kōrero.’

Nigel Te Hiko:

'Nau mai ki Ō-Rākau. I tēnei rā, ko tāu e rongo ai, ko ngā kōrero nā rātou ake i whawhai ai i konei. Nā reira rā, ka rongo koe i tā mātou kōrero, koinei tō mātou hītori, koinei tō mātou pono.

E tū nei i konei, he rite tonu te mamae o te ngākau, ka tū ana au i konei.

Ko te raru o tā tātou kore kōrero mō ngā wāhi pēnei i a Ō-Rākau, he māmā te wareware. Ka māmā hoki te wareware o te Karauna, o te Kāwanatanga rānei ki ngā mahi i mahia ai i ngā wāhi pēnei i a Ō-Rākau me Rangiaowhia.

Ko au tētehi o ngā mea i waimarie, e mau nei i a au ērā kōrero. Kāore i a mātou o tōku reanga, me te reanga o mua atu i tōku, te āheinga. Whakaarotia, ki te kore mātou e tuku i te kōrero, me pēwhea koe e mōhio ai.

Nā reira rā, ko tāku e tuku atu ai i tēnei rā, kāore e kitea i roto i te pukapuka hītori, he mea tuku i tētehi whakareanga ki tētehi. He mea kōrero mai ki a au e taku koroua rāua ko taku kuia. I tā rāua kōrerotanga mai, he roimata i ō rāua kamo. Ko taku koroua, a Te Paerata, he riri rawa nōna, ka kī ki tana iwi, ka haere tātou ki te pakanga. Ka mau ki tana tokotoko me te kī ake “Me mate au ki konei” – kia mate au ki konei, i te whenua.

Te wera hoki o te rā o te 31 o Maehe, 1864, engari i te karakia rātou, ka kite ai ō mātou hēteri, ō mātou tūtei i te whanatu a ngā Hōia Pākehā, ngā hōia a Rūtene Pirikitea Tianara Carey ki te pā. E toru ngā kōkiritanga o te pā, ia kōkiritanga a te Pākehā i te pā o Ō-Rākau, ka taiaritia. E toru rau ngā Māori i tēnei pā, tāne mai, wāhine mai, tamariki mai hoki, e pakanga ana ki ngā hōia a Carey, kei kō atu o te 1200. Mō ia kaiwawao Māori, tokowhā ngā hōia i whakangungua.

Nā te mea hoki, i mau mātou, ā, kāore anō te pā i oti noa, ka pau ngā kai, ka pau te wai, ā, ka pau ngā kariri. Nā wai i kino, ka kino kē atu, ko tā mātou i puru ai ki ngā pū, ka purupurua he kākano pītiti, koirā tā rātou i whakamahi ai.

“Haere ki te kōrero atu ki ērā iwi, ka tukuna te āheinga e puta ai rātou, e tuku ai ki raro”. Ko te whakahoki, “E hoa, ka whawhai ki a koe mō āke tonu, ka whawhai tonu mātou, āke”.

Nā reira, mō te tokomaha o rātou, he mahi hautoa, he mahi aumangea, kia mate ēnei taitama i runga i te whakaaro rangatira.

Mō tōku whānau, e maumahara nei ki a Ō-Rākau me te rongo i te aroha, engari, he rongo anō i te whakahīhī, i te mea i mate i konei tō mātou koroua, a Te Paerata, i mate hoki tana tama, a Honeteri, mō tōna iwi te take, nā reira ka maumauharatia ēnei tāngata, ka maumaharatia a Ō-Rākau.’

Anthony Pecotic:

'Me mōhio koutou, he mea whakamānawa te ua, ‘anei, he pai tēnei ua, te hononga Papatūānuku ki Ranginui, Ranginui ki Papatūānuku’.

Nā reira, ko Tony tōku ingoa, ko te ingoa o taku tupuna i hinga i konei, ko Hineitūrama. I mate tahi rāua ko tana tamāhine, ko Ewa tōna ingoa.

Engari, kia puia whakamuritia aku mahara ki te tau 1850, ki te wā i te kōrerotia e tātou i mua atu rā i Rangiaowhia, he pātaka kai tēnei wāhi katoa.

Nā reira, ko taku whakapapa ki konei i ahu mai i taku tupuna, i noho ia i Maketū i Te Arawa, i noho ia i Mokoia, i noho ia i Ōhinemutu, ā, i noho ia i Ō-Rākau. Nā, he kāinga ōna i ērā wāhi katoa, ā, i tūhono aua wāhi rā i a ia ki ōna whenua.

Nā reira, ko te Māori, ehara i te mea kotahi anō te kāinga, he nui tonu ō tātou kāinga, ā, he mea whai i te whakapapa. Nā reira, he whenua hōu, he wā hōu. Kua waitohungia te Tiriti o Waitangi.

‘Kua tiro rātou whakamua’, e manako atu ana ki te wā e noho ai ngā pakanga katoa o onamata ki onamata, ā, ka kawea whakamuatia rātou e te ao hōu.

I mōhio rātou ki te mamae, i mōhio rātou ki te auhi i pā ki ō tātou iwi i tua paku atu o te hiwi rā. I mōhio rātou i aha i reira, engari, ka whakatau tonu kia noho, ka whakatau tonu kia tū. A Te Arawa, pērā anō i a Ngāti Porou, he tāngata i whawhai ki te taha o te Karauna, he whawhai rānei ki te Karauna i ōna wā, nā reira ko te oranga, ko te oranga te rongo ā-puku i taua wā.

E toru rā te roa o te pakanga, ka pau te wai, ka pau ngā kai hei kai. I te matekai ngā pēpi, engari i te wā o te pakanga, he pakanga te mahi, ā, e pakanga ana koe mō ō tamariki, ki ōku whakaaro, ka mahi koe i ngā mea katoa, ahakoa te aha.

Nā reira, e tū ana au i konei mō taku tupuna e takoto nei i Ō-Rākau, ko Hineitūrama tōna ingoa. Pātai ai au ki taku kuia, “he aha tātou e kore nei e kōrero mō tēnei”, ‘He riri ia’ rānei, nā te mea i te kōrero au mō tana tupuna kuia, ā, he rite tonu tana mea mai “Kāore koe e mōhio, kāore koe e mārama ana ki te mamae, ā, kāore au e hiahia ana ki te tuku ki a koe, ehara i te mea me mōhio koe ki tēnei”...

Ka kī ia, “Kāo, kāo, he hoariri tō whaea, tō tuakana anō hoki” ā, ka tukuna e ia tētehi kerēme, e kerēme ana ngā rohe katoa i taea e tana whakapapa. Ka mea rātou, “kāo, kāo, nō ētehi atu tāngata ināianei, kua mana kore tō kerēme.”

Ko te katoa o tōna oranga whai muri mai, ka ngana ki te hoki mai ki te tiki i ngā kōiwi o tōna whaea, ā, ka kī rātou, kāo, kāo, kāo, kāore e whakaaetia te Māori ki konei.

Nā reira, ka ‘ahi mātao’ mātou, ko te ahi mātao hoki, kua kewa ngā ahi, ko te tikanga, kua kore ō kāinga, kua kore he kāinga mōu.

I ēnei mahi whakamīharo e mahia mai nei e tātou i tēnei rā, he wāhanga o taua tūhono anō, te tūhono anō ki tō mātou taha Raukawa.

Nā, ki te whakaarotia e koe, ko te pakanga i mate ai te wahine me te tamariki, he maharatanga mau roa ka whakairotia ki ngā hinengaro me ngā ngākau o ō tātou iwi, inā hoki ehara i te ao tawhito, i te ao Māori rānei tērā mahi, nā ngā korokē Karaitiana.’

Kiriupokoiti Heke (Koro Gin):

'I konei te pakanga i te tau 1864, i whakatupungia au e taku kuia, 15 anahe ōna tau, ā, ka whakamahia ia ki te tiki wai i te Awa o Pūniu, ka whakakīia ēnei tahā ki te wai, ka oma ki te Awa o Pūniu rā anō, tata ki te whā kiromita te matara ki te tiki wai mā rātou. I te tau 1958, ka mate ia, 112 ōna tau.’

I auē a Hītiri
‘He tūmanako i paheke i a mātou; kāore he putanga i whāia, kāore hoki i manakotia; he tamariki rānei mātou katoa nā tō mātou matua? Nō reira, me mate tahi mātou.’

I te korenga o te pā i taea mā te whakaeke horipū tonu, ka noho a Carey ki te awhi. Tae ake a Tianara Cameron, whakarahi ake ana i ngā hōia Karauna ki tua noa atu o te 1400, ka karapoti i te pā.

I te 2 o Aperira 1864, mārama ana te kitea, ka horo te pā. He akiaki tēnei i a Cameron ki te tuku kupu whakahauraro atu.

I muri mai, ka ahu whakatetonga ētehi o ngā mōrehu Raukawa ki te haumarutanga o te Rohe Pōtae, ki Taupō rānei. Ka ahu ētehi atu ki Tauranga, ka rokohanga atu he pakanga anō.

Tauranga
1864

Whai ake ana i Ō-Rākau, ka nekehia e Tianara Cameron tana pokapū matua ki Tauranga i te 21 o Aperira, 1864. I te 26 o Aperira, ka tū te pakanga ki Pukehinahina (Gate Pā). I hinga pai te taua o Piritana, 10 ngā āpiha i hinga, 25 ngā tāne i mate.

Pukahinahina & Te Ranga

Tuhinga whitiāhua

Nigel Te Hiko:

‘Ina koa, kei konei tātou i tētehi wāhi e kīia nei, ko Pukehinahina, ā, ka kōrero a Matua Des e pā ana ki ngā mahi i tū i konei i taua wā, ā, i aha i konei, i ahatia tana whānau, tana iwi hoki i pakanga ai i konei.’

Des Tata – Pukehinahina (Gate Pā):

‘I taua wā, i tere mai ngā kaipuke mau pū mā tō mātou wahapū, ki te titiro whakamuri koutou ki Mega Mighty 10, ki ō tātou motokā i raro rā, he kēti i korā, mai i reira heke ana ki te moana, he mea hoko te whenua e Reverend Brown nō te Hāhi Mihingare. Nā reira, he whakaaetanga i hua ake nā mātou nā ngā iwi, te tangata whenua rānei o Tauranga i ngā tau o mua o 1830, ā, e pā ana ki tēnei whenua, māu mātou e whakaako ki te Paipera Tapu, māu mātou e whakaako ki te mahi hangarau, ā, whakaakona mātou ki te mātauranga.

Mō ia pāmu, rawa Pākehā rānei pērā, he rite tonu te whiwhi kēti i muri.

Ka heke mai a Mōrunga nō Ngāpuhi, ka whawhai i ngā iwi o Tauranga, tata ki te 200 i patua, 180 ka whāia ki te moana, ā, ka mea kia kore ai e hoki mai, ā, 150 i whakahokia e rātou ki te nōta hei taurekareka.

I reira, ko ngā mea i whānau mai, e kōrero nei au mō Rāwiri Puhirake, mō Penetaka Hakaraia. Ka pakeke ake, ā, ko te wā hoki tēnei o ngā rā tīmatanga o te pakanga i reira ki te Pākehā, nā reira nō rātou i reira, nō muri hoki i ā rātou pakanga, ka kī a Wiremu Karuwhā ki a Kawiti “kāore e tika ana tō pupuru taurekareka me te pānui i tō Paipera Tapu, tukuna rātou”.

Nō te hokinga katoatanga mai, ka tīmata tā rātou hanga i te pā, ā, i mōhio rātou ki tōna hanganga i te mea i whawhai kē a Rāwiri Puhirake mā i Ruapekapeka. I whakamōhiotia rātou e Kawiti, ka kī “ahakoa pēwhea, mehemea he nui ake ngā pū i tā koutou i whakaaro ai, mē hōhonu iho”, neke atu i te toru mita te hōhonu o ngā maioro, he hōhonu tēna, ā, he rua hoki ā rātou.

Nā reira, 1700 ā rātou tāngata, ko rātou ngā kirikawa o ngā taua Pākehā, kāore i tua atu i a rātou i te ao katoa i taua wā, ā, ko rātou hoki ngā mea whai taputapu rawa. I ngana tō mātou iwi kia whānui tonu te ara e taea ai e rātou ā rātou taputapu te hari ake. Koinei te mūrere, te koi o tō mātou iwi.

Ehara a Tauranga i te rohe ‘piri tahi’ , nā ngā kaihana o Rāwiri Puhirake ngā Pākehā i hari mai. 7.45 ka rere mai te pakū tuatahi a te pū repo. A Te Wano, i te karakia ia, ka tae ki te haurua o tana karakia, ka rere mai ngā matā tuatahi, ka whakapahūngia ia. Ā, ko tērā atu Īhakara, te Karaitiana, ka pikitia atu e ia, ā, ka tīmata tana karakia, ā, ka poroa te panepane.

Ka kī a Rāwiri Puhirake “e hoki ki raro, kia kaua tētehi e neke, kia kaua tētehi e hamumu kia kōrero rā anō ahau” ā, ka tioro atu ki a Cameron, ka tioro ki a Cameron me te kī atu “mahia tāu nei mahi, mahia tāu nei mahi, kia tae mai koe, ka aukatia aku maioro ki ō mate”.

Ka kī a Cameron ki āna tāngata “kōkiritia te pā” ā, nō rātou e whakatata atu ana, ka titiro atu tētehi o ngā kāpene, ka kite atu karekau he aha i reira, nā, ka huri, ka hoki ki te tēneti ka kī atu ki a Cameron “Tianara, Tianara, kua mate katoa, kua ngaro katoa rānei”. Puta kau ana tērā kōrero, ka pahū katoa te pā.

240 ngā pū i whakapakūngia e rātou i te wā kotahi, nā reira me pēwhea rātou e rongo ai i a Rāwiri Puhirake e kī ana WHAKAPAKŪNGIA, he rama mānuka ā rātou i hereherea, ā, kapi katoa te pā, i tētehi pito ia, ā, ka tohungia atu e ia, ka mutu te whakapakū ka mōhio e hīkoi mai ana, e whakatata mai ana ngā hōia.

Nā reira, i a rātou e whakatata mai ana, ka tioro, ka kume hoki ia i te wā kotahi, ka rangirua i konā, ka tino rangirua, i te mea hoki i ērā wā, nā ngā rangatira te pakanga i ārahi. Heoi anō, koinā te wā whakamutunga i ārahi ai rātou i te pakanga.

Nā, ka oma rātou, ā, koinā hoki te wā tuatahi i kite ai a Tianara Cameron i ngā kirikawa nei e oma ana, kāore hoki i kitea i mua atu. Te ata i whai mai, ka urutomokia te pā, ā, nō te urutomokanga o te pā, karekau he tangata i konei, kua whati katoa atu mātou.

Ka whakatūngia tētehi pakirehua i Ākarana, nā reira he kōtitanga nui, ā, ko te tangata i uiuia, ko Tianara Cameron. Ka whiua haeretia ngā pātai ki a ia, ā, he rite tonu tana kōrero ake, nōna te hē. “Mehe i mahia tēnei me tēnei kua rerekē” ā, kia huri huri rātou ki kaupapa kōrero kē, rite tonu āna nei kōrero. Kāore hoki tētehi kōrero whakahāngai ki ngā māori nei.’

Des Tata – Te Ranga:

‘Ka hui katoa ngā iwi, ka noho ki tētehi nohoanga ki Waimapū i tāwāhi o te awa o Waimapū. Ka pakanga tātou i tēnei pakanga, nā reira ka hua ake anō ēnei kōrerorero. Ko te wāhi tuatahi i konei, 50 iāri i te rori ka tae ki tētehi koi, koinā te take i kore ai rātou e hiahia kia tū i konei, ko te rerenga anake kei ia taha, ki te tirohia atu e koutou, he takanga 100 pūtu pea te roa.

Ki ōku whakaaro, i hiahia rātou kia mutu tonu atu te whawhai, nā reira ka haere mai ki konei. Ka tīmata tā rātou keri i te pō o mua o te 21 o Hune, haere ake hei te rā tuarima, ā, kua reri mātou, heoi anō ka haere ake i te rā tuatoru, ka mau mātou e keri tonu ana.

Ka tukuna tētehi karere ki roto o Te Papa, ka kī ki a Greer, ko ia te ringa whero hōu, “kaua tātari e te tū te pungarehu” ā, ko te tikanga o tana kōrero “patua rātou ināianei i mua i te mārōtanga o ngā pungarehu”. E mōhio katoa ana tātou, ki te tutungi koe i tētehi ahi, ā, ka pā te ua, ā, ka uaua anō te wewete, ka uaua anō te wāhi. Nā, ka ako i Pākehā i tērā, mō ngā maioro, ka mōhio rātou kia kaua e tuku i a mātou kia keri tonu ana, inā he uaua te tiki mai.

Nā, ka whakanohongia tā rātou pū tata ki te 600 iāri te tawhiti, e 6 ki te 700 iāri te tawhiti, e 500 tāngata i reira, ka noho ka tatari. I taea e rātou ngā maioro te kite, i taea e rātou ngā tāngata te kite i runga i ngā maioro, nā reira, kāore anō rātou i keri noa kia hōhonu. Nā reira, kāore ia i pai ki tāna i kite ai, a Greer, tokomaha rawa ngā tāngata ki tāna titiro, he wāhine, he tamariki anō i konei. Nā reira, ka tonoa e ia ētehi o āna tāngata kia hoki ki Te Papa me te kī atu ki a rātou kia tukua mai kia 300 anō tāngata me tētehi atu pū, i te mea i te āmaimai ia, kāore ia i mōhio ki te tokomaha i konei.

Nōna ka tatari, ka tatari, he pango te oneone i rukea ake, ā, ka tīmata te huri parauri, kātahi ia ka mōhio kua hōhonu rawa tā rātou keri. Nā reira, ka kī ki āna tāne “ka whakaeke tātou”. Nā, ka tīmata tā rātou whakaeke atu. Ko ngā pakūtanga tuatahi nā te pū nui.

Kātahi a Greer ka kī “kōkiritia te pā”. Nā, ka tīmata tā rātou tāwhaiwhai atu ki te pā. Nō ā mātou tāne e titiro pērā atu ana, 140 i konei, wāhine mai, tamariki mai hoki, 100 i mahue i konei. Nā, ka tīmata te hīkoi whakamua a ngā hōia, ka tīmata hoki te pakū. Ka tū atu ā mātou tāne i ngā maioro, ā 30, 40 iāri pea, e ai ki a rātou, ā, kāore mātou i mōhio ki tēnei, ka tū rātou ā, ka tīmata te hīkoi whakawaho i te mea hoki karekau ā mātou pū i konei, karekau ā mātou pū i konei.

Ka tū katoa atu te 100 i ēnei maioro, i taku hope noa rātou. Ka tū rātou, ā, ka tīmata tā rātou hīkoi, ā, ka hīkoi whakamua rātou ki ngā hōia Pākehā. Ka tata rawa mai ngā hōia Pākehā, i te pupuhi rātou i te katoa, ā, i te hingahinga rātou, katahi rātou ka tuku i ā rātou pū ki raro. Ka kī atu tētehi o ngā hōia Pākehā ki a ia “mārama ana te kitea he taua haukerekere mātou, he aha koe i kore ai e tū?” Ā, koinei tāna i kī ai, “me mate ahau, mō te whenua” ā, ka mate ia.

10 pea ngā tāngata i te kaha tonu, ka haria ki tō rātou hōhipera i Te Papa, atu i ērā, i matemate te katoa. Ko ō rātou rangatira, ko Rāwiri Puhirake i mate i konei, rāua ko Hēnare Taratoa i mate i konei. Ko ia te tangata nāna nei ngā ture i tuhi, ko ia te mea nō Raukawa ki te Tonga.

I tēnei pakanga i konei, kāore ngā hōia Pākehā i whai whakaaro mai, haria katoatia atu ana ngā taonga a te mea mate, ngā mea i hinga, koinei mō te pakanga o Te Ranga. I tō mātou wehenga mai i Gate Pā kia haere mai ki konei, 240 tō mātou tokomaha, nō te taenga mai ki konei ka mutu ki te 130.

Koinā tō mātou hītori, me ora tahi mātou me tērā, ā, me ora tahi ko tātou.

Ehara i te mea māmā, e āta kauneke ana, kāore e kore e rongona ana e koe i tōku reo, kāore anō kia mutu, engari e āta kauneke ana.

Mā tēnei whakareanga tātou e āwhina ki te whakamārire i te onamata, he uaua tēnei mea te wareware nē, koinei ka tū ana au ki mua i a koutou, ka kōrero me te ngākau whiwhita inā hoki, i pā ki taku iwi me ērā atu i Tauranga.’

I pakanga hoki ētehi o Raukawa i Gate Pā, pēnei i ngā rangatira tiketike o Raukawa, a Tukeka (he rangatira o Pātetere) rāua ko Te Wairoa e karangatia nei, ko Te Mouhouho.

Nā ngā pakanga i Waikato me Tauranga, ka karangatia a Raukawa he kaiwhakatuma, ā, i pā anō ētehi murunga whenua nui e rua ki a Raukawa. Ko te nui o te murunga i ngā whenua o te Māori i Te Ika-a-Māui, he āhuatanga nui o te whakahoki a te Karauna ki ngā pakanga.

He mea whakature e te New Zealand Settlements Act 1863 te muru a te Karauna i ngā whenua Māori. Ko tōna whāinga, ko te whakawhiu i te Māori, ahakoa ko wai, mā te muru i ō rātou whenua, mēnā rā i whakataungia ā-turetia, i tautokona tētehi mahi whakatū pakanga ki te Karauna.

I te Hepetema 1865, ka kaha te tono a te Karauna kia tuku ngā Māori katoa e whakatū pakanga nei, me ā rātou taputapu pakanga ki raro. Kei roto mai hoki ērā iwi e mōhiotia nei he Ngāti Raukawa i te Horotiu. Kāore i tirohia ngā iwi me ā rātou kerēme utu paremata, mēnā rā kīhai rātou i whakaae.

Karekau he whenua o ērā i murua e te Karauna i te takiwā o Raukawa, i whakahokia ki a Raukawa i roto i te Kōti Utunga. Pēnei i a Maungatautari.

I ngā muru whenua o Tauranga, he nui tonu ngā whenua i tangohia e te Karauna, pēnei i ngā whenua i te takiwā o te Kaimai, ā, he kerēme whaipānga hoki ā Raukawa ki ērā whenua.

Whai mai ana i te mutunga o ngā takiwhawhai i Waikato me Tauranga, ka taka ētehi hapū o Raukawa ki raro i te whakaaweawe kaha a Te Kooti Arikirangi Te Turuki, nāna tana whakarau i ārahi ki roto i te takiwā o Raukawa i te tau 1869. I mea rā ētehi, he mea whakararu i te iwi tōna taenga atu ki reira.

I taea e Te Kooti te rere atu, i te meatanga a te Karauna kia mau ia ki reira. Ka rere ki te Urewera, ā, ka whāia tonutia atu ia e te Karauna me ō rātou hoa whawhai.

Kōti Whenua Māori
1865

I whakatūngia i raro i te Ture Whenua Māori 1865, ko tā te Kōti, he whakatau i te rangatiratanga o ngā whenua Māori, ā, he hoatu taitara Karauna ki ētehi rohe kua āta tautuhitia.

Ka whakaurua te Kōti Whenua Māori ki te takiwā o Raukawa i te tau 1886, i te wā o te pōhauhau me ngā pōraru ā-ohanga, ā-hapori hoki. He wā hoki, kāore i āta tau te rangimārie i waenga i a Raukawa me te Karauna. Ko ngā whakawātanga tuatahitanga o te Kōti Whenua Māori, he mea whai i ngā whakawātanga o mua o te Kōti Utunga, ko tāna, he whakatau ko wai ngā rōpū i whakatuma, kāore rānei i whakatuma ki te Karauna. Nā konā, ka mōhiotia, ko wai i tika ki ngā utu paremata, nā ngā muru whenua. Nā tēnei whakawhitinga, ka whakaawe i te titiro a Raukawa ki te Kōti, me te titiro a te Kōti ki a Raukawa.

Nā tēnei, i tamō a Raukawa i ngā whakawātanga tōmua, kāore rānei i whakamōhiotia he Raukawa anō rātou, i te wehi o te rapu utu a te Karauna. Ko ētehi o ngā rangatira nui e tika ana hei ārahi i te iwi, i matemate i ngā pakanga. I whai ētehi atu i ngā tikanga a Tāwhiao, kia kaua e haere ki te kōti. Ko ērā o Raukawa i haere ki ngā whakawā kōti, i haukotingia e ngā Hauhau (ko te Hauhau, he wāhanga hōia o te iwi i ātete ki ngā mahi kōkuhu a Te Karauna, e ai ki tā rātou titiro) i te nuinga o te wā.

Nā tēnei, kāore a Raukawa i tuku kōrero taunaki i ētehi kēhi nui.

Kōti Whenua Māori – Nigel Te Hiko, Chris McKenzie

Tuhinga whitiāhua

Nigel Te Hiko:

‘Ka tae mai ngā Kōti Whenua Māori o ngā tau o te 1860 tae noa ki te ngā tau o te 1880. Ko ngā Kōti Whenua Māori te hanganga kino rawa i whakaarotia ai e te Karauna, ka tuku ai ki ngā iwi. He tirohanga ōku e pā ana ki ngā Kōti Whenua Māori, engari i pā te wheako o ngā Kōti Whenua Māori ki a Raukawa i te tau 1866, i ngā whakawākanga tōmua o te kōtitanga o Maungatautari. I taua kōtitanga tonu, ka tohea e ētehi, i mahue i a Raukawa te rohe. Kua whati atu mātou ki Kapiti. Tērā atu anō e whakatoimaha nei i te raruraru, he nui anō ngā kerēme i roto i ngā Kōti Whenua Māori ehara i te tangata Raukawa e noho tonu nei ki te takiwā o Te Puku-o-te-Ika. He mea pakeke tonu e arohia ai ō mātou tūpuna, nā ngā Kōti Whenua Māori. Nā reira, ka noho take nui mai ngā Kōti Whenua Māori ki a mātou. Kāti koa he nui ō mātou whenua i riro. Mehe ka pohewatia e tātou tētehi mahere, ā, he pānga Raukawa tōna, i te tau 1860, katoa katoa te rohe he whero. Nō te Māori te mana whenua, ehara i te mea nō Raukawa, engari nō te Māori, 30 tau i muri iho, ko te nuinga o aua whenua, kua riro atu.’

Chris McKenzie:

‘Kia mōhio mai koutou, kāore e tokomaha ngā tāngata e mōhio ana ki tēnei, e mōhio ana pea ētehi o koutou, kāore i tino roa i muri nei, i whakarauoratia a BNZ e te motu nei i ōna raruraru.

Ehara i te whakarauoratanga tuatahitanga, te whakarauoratia ai nā te hokona o ngā whenua Raukawa i te Kōti Whenua Māori tuatahi, i tōna tīmatanga.

Kāore te tangata e mōhio ana, ahakoa kua rongo pea rātou he kino ngā Kōti Whenua Māori, engari kāore rātou i te mōhio he kikino i konei, inā hoki, ko konei tonu te wāhi tuatahi i tū ai, nā reira kāore rātou i mōhio me pēwhea ki ngā Kōti Whenua Māori, ā, ka nui te kino i konei, he tū kirikau te mutunga mai.

Kāore mātou i whiwhi i te whakarea x2 pērā i ngā iwi e karangatia nei he iwi “raupatu”, engari he nui noa atu te pāngia o mātou i tērā o te nuinga, nā te mea i whakamātautia ngā Kōti Whenua Māori i konei.

I urutomokia mātou, engari kāore mātou e whakawhiwhia ki ngā moni raupatu.

Ehara i te mea kotahi, engari e rua ngā wā i urutomokia ai mātou.

Kāore te tangata e mōhio ana ki ēnei kōrero.’

Te Hoko Whenua i ngā tau
1870s

Mai i ngā tau o te 1870, ko ngā tautōhito i Ākarana, he tāngata tōrangapū e taea ana e rātou te nui o te moni te toro atu, ka whakatū kamupene hoko whenua hei hoko wāhi whenua nui i te takiwā o Raukawa.

Ko ētehi o ngā kamupene, i kohi pūtea i te mākete o Rānana ki te tirotiro i te hoko whenua Māori ki ngā kainoho. Torutoru noa iho i hiahia ki te whakatū kāinga ki te takiwā.

I waenga i te tau 1873 me te tau 1877, i aukatingia te hokona tūmataitihia o te nuinga o ngā whenua Raukawa e te Karauna, i te manawapā rā, kei raruraru te noho rangimārie.

I te tau 1875, ka tīmata te Karauna ki te hoko mai i ngā whenua o ngā rōpū tūmataiti, ā, i te tau 1877, ka tīmata tā rātou hoko nui, puta noa i Te Puku-o-te-Ika. Tāpiri atu ana ki tērā, kua noho taihara te hokona tūmataitihia o ngā whenua i te rohe o Pātetere. Ka uaua tēnei ki a Raukawa, inā hoki, he iti ake te utu a te Karauna i tērā o ngā hokohoko tūmataiti.

Ka ara ake anō he raruraru ki a Raukawa. E ai ki te kōrero, ka hari whenua ake a Raukawa ki te Kōti Whenua Māori, ā, ka noho, ka whai wāhi atu ki ngā whakawātanga. Ka tau te utu nui ki runga i a rātou i tēnei tukanga, ā, ka hoko whenua hei utu i te nama e piki haere nei. I ngā tau whakamutunga o te 1870, ka whai te Karauna ki te hoko i ngā pānga o Raukawa i ngā whenua o Pātetere (Mangakāretu, Huihuitahā, Pōkaiwhenua, Tokoroa, me ētehi atu poroka).

Ko te waitohu o te New Zealand Company kei rō niu pepa..
Kamupene Manatōpū o Nui Tīreni – Te Tau 1841.
He niu pepa e whakatairanga ana i te hekenga mai ki Aotearoa.
Atikara kawepūrongo i te marama o Hūne 19 1839.

Nā te piki haere o te nama, te iti o te pūtea me te kore i whakatau a Te Kōti Whenua Māori i ngā taitara ki ngā poroka whenua, he iti te wahi whenua i hoko ai te Kaurauna i ngā whenua o Pātetere.

I te tau 1879, ka whakatau te kāwanatanga hōu kia kaua e whāia te hoko o ngā whenua i Pātetere, ā, i te marama o Hānuere 1880, ka tautohu atu te Minita Take Māori ki tētehi rōpū ahumoni i Ākarana me ō rātou kaiwhakarite, ka hokitou te Karauna i tā rātou hoko i a Pātetere, kia hoki rā anō ngā moni i whoatuhia tōmuatia rā ki te Māori.

I pīrangi rā te Kāwanatanga, ko ngā moni tōmua i utua ki a Raukawa me tāna anō utu i ngā hoko tūmataiti i tēnei whenua, kia hoki ā-moni atu, ā-whenua atu rānei. I tā rātou whakatau ā-whika he aha te nama hei utu mā Raukawa, ka tāpiritia anō e te Kāwanatanga ētehi atu utu ki ngā utu tōmua ki a Raukawa, pēnei i te wāhanga utu kaiwhakarite, ā, kāore tonu mō te whāki i āna kaute ki a Raukawa.

Tae atu ana ki te tau 1881, i hīkina e te Karauna ngā here katoa i ngā mahi hoko i ngā whenua o Raukawa, waiho ake ana a Raukawa ki ngā mahi aruaru a ngā rōpū nui me ngā kaihoko. Ko te hua o tēnei, i ngā tau mutunga o te rautau 1800, 441,703 eka te rahi o ngā whenua o Raukawa i hokona.

Whakarere Rawa Mahi
Tūmatanui o te Rautau 20

Ka haere tonu ngā mahi whakarere whenua o Raukawa, tae atu ki te rautau 20, i te Karauna e whakaū tonu ana i te Ture Mahi Tūmatanui.

Te Pēhanga o te Rautau 20 – Pouakani

Tuhinga whitiāhua

Nigel Te Hiko:

‘I te tau 1915, i mahia kinotia tētehi anō iwi, ā, ka whakanohongia rātou ki runga i ō tātou whenua, ki tētehi wāhi e kīia nei, ko Pouakani, ki tētehi wāhi e mōhiotia nei e tātou i tēnei rā, ko Mangakino. Ka mahia ngā whakawhiti whenua o Wairarapa i ngā tau o 1890, ka tangohia ngā whenua i ngā iwi o Ngāti Kahungunu i reira, ā, i te tau 1915, ka nekehia rātou ki ō tātou whenua.

He iwi, kāore nei ō rātou hononga whakapapa ki te whenua, i whakanohongia ki waenga i a mātou. Kāore nei i kōrero mai ki a mātou, ka whakanoho noa iho i a rātou ki reira.

Ka mahue nei mātou, korekore noa iho ana, ka kino kē atu, ka kino kē atu.

Koinā ētehi mea hirahira i ō tātou hītori, ā-iwi nei. I te rautau 20, he mahi atu anō. Ehara i te kotahi mano tau ki muri, ehara i te kotahi rau tau ki muri. Kei te oranga o te tangata o nāianei.’

Inā koa, ko te Ture Mahi Tūmatanui me te Ture Whenua Māori o ngā tau 1880, 1900 hoki, i pā kino ki te iwi, ā, ko te whakamāui mai anō i aua ture, he mahi roa, he mahi uaua.

Ko te Ture Mahi Tūmatanui o te tau 1928 te huarahi i hoki mai ai ngā whenua kāore nei i te hiahiatia hei whenua mahi tūmatanui, engari, he mea whakatoihara ki a Raukawa me ētehi atu Māori, nā te mahue o ngā whenua ā-iwi i tētehi rārangi whakaritenga whakahokinga, ā, e āhei ana ki te whakamahi ki “kaupapa anō”. Ko ngā whenua i whakahokia i raro i te Ture, kei kō atu i te āheinga ā-ahumoni o te iwi hei hoko ake, ko te otinga iho, he whakahāweatanga ki a Raukawa ki te whakaahu i te whenua.

Ko ngā whenua o Raukawa i te taha whakarunga o te Awa o Waikato, i tangohia i raro i ngā Ture, wāhi tapu mai, papa kāinga mai, urupā mai, wāhi taonga mai hoki i roto i te takiwā. Ko te nuinga o ngā tangohanga, korekore nei he whakawhitiwhiti kōrero, kore atu rānei he whakapā mai, ka noho hei whakahāweatanga nui ki ngā whānau, ki ngā hapū, ki ngā iwi hoki o Raukawa.

He kōawaawa i te ngahere; he pīriti kei runga iho, he pāpuni kei tua..
Te Teihana Hiko ā-Awa o Arapuni, i oti i te tau 1929.

Te Whaka­whitinga Whenua o Wairarapa Moana
Pouakani

Ko tētehi o ngā hara nui o te Karauna, ko te rironga o te rangatiratanga o Raukawa ki te poroka e karangatia nei, ko Pouakani.

I hua mai tēnei i ētehi momo mahi hoko a te Karauna me ngā mahi a te Kōti Whenua Māori. Nā te mahi nei, ka riro te 20,000 eka i a Raukawa, ā, ka whakawhitia i waenga i te Karauna me ngā iwi o Wairarapa.

I te waenga o te rautau 20, ka tīmata te Karauna i ētehi mahi nui whakawhanake hiko ā-awa i te roanga o te Awa o Waikato. Ko te whakatūnga tēnei o ngā pāpuni e whitu, ki ngā tai whakarunga, ki ngā tai whakararo o te awa.

I tēnei wā, nā te whakatū rawa ki te takiwā he uaua te tae atu i ōna wā, ka tīmata ētehi tāngata o Wairarapa ki te noho i te rohe. Ko te nohonga o tētehi atu iwi, kāore kau ana he hononga ā-tupuna ki te whenua, i whakawhiwhia ki te taitara Karauna ki ngā whenua, nō Raukawa i ōna wā, he mamae nui, he mamae mau roa ki a Raukawa.

He whakatoimaha tēnei i te pānga o ngā mamae i rongo ai a Raukawa i te rironga o te taukiri ā-iwi, o te reo, me te heke haere o te ōhanga ā-iwi.

I te tau 1999, i haina ngā māngai whakakanohi o ngā kaiwhaipānga tūturu o te poroka o Pouakani, (me ētehi uri o Raukawa) i tētehi Whakaaetanga Whakataunga hei whai i ngā nawe i ara ake i te pānga o te Kōti Whenua Māori me te Karauna, me tā rātou hoko whenua i tēnei poroka. Engari, kāore tēnei whakataunga i whai i ngā take e pā ana ki te whakawhiti whenua o Wairarapa Moana. Nā tēnei, he mea whakaara ake anō e te RTB ngā take e pā ana ki te poroka o Pouakani, ā, ka whakaurua ki ngā whiriwhiringa whakataunga whānui.

Ko te mahere whenua o Pouakani (Wairarapa Natives) Block.
‘Te Pūrongo o Pouakani 1993 / He mea takoha te whakaahua e te Tāhū o te Ture’.

Hiko ā-Awa

I te whānuitanga o te rautau 20, i hanga te Karauna i ētehi Kaupapa Whakawhanaketanga Hiko ā-Awa i te Awa o Waikato, mai i Taupō ki Karāpiro.

Ko te tautahi o ēnei, he mea hanga ā-tūmataiti i Horahora i te tau 1913, ā, i Arapuni i te tau 1929. I te tau 1947, i kōmihanahia te Pāpuni o Karāpiro, ā, ka whai ake ko Whakamaru i te tau 1956.

I te tirohanga Raukawa, ko te aro ki ngā hiahia ā-motu, kaua ki ngā hiahia whakawhāiti ki ngā iwi i roto i te wairua matatika, ka mahue atu ētehi eka nui o ngā whenua o Raukawa. Nā te Kaupapa Whakawhanaketanga Hiko ā-Awa, ka ngaro i te wai ngā whenua o Raukawa, wāhi tapu mai, urupā mai, papakāinga mai, me ētehi whenua pāmu, i te panonitanga i te rere o te Awa o Waikato ki te pito whakararo.

Nā te pānga o ngā Kaupapa Whakawhanaketanga Hiko ā-Awa i te rohe o Raukawa, ka kitea te pānga kinotanga ki a ngāi tupu rāua ko ngāi kīrehe. Ka kitea anō hoki te turakanga o ngā wāhi tawhito o Raukawa me ngā rawa pēnei i ngā mahinga kai, ā, pēnei i ngā tuna, nā te panonitanga ki te rerenga māoritanga o te awa, me te kōpututanga o te pākawa ota i ngā mahi pāmu, huri noa.

Te Pēhanga o te Rautau 20 – Hiko ā-Awa

Tuhinga whitiāhua

Nigel Te Hiko:

‘Kua rongo anō koe i te kōrero a Nanny Kahu, …Aunty Kahu me ana mātua, a Pairama rāua ko Herapeka me te murua o ō rāua whenua hei hanga pāpuni ki Ohakurī i te tau 1961. I tata whānau mai au i tērā wā.

I te tau 1961, ka kī atu rātou ki a Nanny Kahu, …ngā mātua o Aunty Kahu kia neke rātou i ō rātou whenua tūpuna. Ka kīia atu “e neke!” he pērā, nā te mea ka mahia tētehi pāpuni, ā, ka piki te wai ki tētehi teiteitanga e ngaro ai ō rāua whenua, e ngaro ai hoki tō rāua whare. Ka noho a Koro Pairama i taua whare, ā, papaki noa ngā wai ki ngā paringa o te awa o Waikato i Ōrākei Korako.

I reira tonu ia. Ka haere ake ngā tāngata o te Manatū Mahi, ka kāwhaki i a ia. He kaumātua 70 ngā tau, ka āta peia ki te tou o tō rātou taraka, ā, nō rātou e taraiwa atu ana i a ia, ka tahuna tōna whare ki te ahi. Ko te mea whakamutunga i kite ai ia i tōna whare, ko tōna muramura mai. Ka tahuna kia pau katoa. Kāore i pā ki te whenua. Ehara i te mea, me neke rātou i a ia.

He toa tō rātou kei reira ināianei! He puni tō rātou kei reira ināianei! Me i waiho atu e rātou tō rāua whare ki reira, kua noho tonu atu rāua ki reira, engari e pēnei ana e te whānau, ka noho ko ēnei kaumātua te papa mō te “painga” o tō tātou hapori, o tō tātou whenua. Koinei te pāmamae o ō tātou iwi, nā ēnei mahi. Ko tātou te papa mō “te painga o te whenua”. I te kāwhakitanga o ngā kaumātua nei i ō rāua whenua, i te kitenga i tō rāua whare e ngiha ana. Ka kīia rāua me neke ki tāone kē. Ka whakaritea kia neke ki Rotorua. Kāore rāua i mōhio ki ētehi tāngata i Rotorua, katoa tō rāua oranga i Ōrākei Korako kē. Koirā te whānuitanga o tō rāua ao.

Ka kī anō rāua “Tēnā, he whānau ō māua i Ongaroto, ki te utua mātou, ka hangā e mātou tētehi whare ki reira.” Ka kī te Karauna “Kāo”. Ka whakaritea e rātou he wāhi ki te Puni Tāne Mahi i Mangakino. Ka whakahoki reta atu te kaiwhakahaere o te puni ki te Karauna me te kī atu “Kāo”, kāore ia e hiahia ana ki a rāua ki reira, inā hoki he whakatōhenehenetanga. Tētehi, ka karangatia rāua he “Cuckoos”.

He ōrite anō ki te whakauru cuckoo ki te kōhanga. E mōhio ana koe ki tā te cuckoo mahi, ka riro i a ia te mana whakahaere o te kōhanga. Nā reira, ka noho kāinga kore ēnei kaumātua.

I kāwhakina rāua e rātou i tō rāua kāinga, ā, te mutunga iho, ka noho ki Boothill i Taupō. Ko te tuatahitanga tēnei i tō rāua oranga, tino tuatahitanga nei, ka utu reti whare rāua. Kāore rāua i mōhio he aha te reti whare. Kāore rāua i mōhio, ka tae ake tētehi tangata ki tō rāua kuaha, ka pātōtō me te kī atu “E nama ana kōrua ki a au mō te noho i konei.”

Ka mate a Koro Pairama i te hōhipera, ā, ka mate a Nanny Herapeka i tētehi whare kaumātua. Ko tō rāua pīrangi, ko te noho atu ki ō rāua whenua, ā, mate noa. Kāore rāua i whakawhiwhia ki te utu paremata mō tērā. Ko te mea i hoatu ki a rāua, kāore nei i taea tētehi oranga pai i tērā. I ngaro ā rāua māra hei whakatupu i ā rāua kai. I ngaro hoki ā rāua mahi tūruhi pakupaku nei, hei whakarahi ake i tā rāua utu. Inā te pōuri.’

Miriata Te Hiko:

‘Ko Ōrākei Korako tētehi wāhi nōku e taitamariki ana, haere ai mātou ki reira Kirimete ai, whakanui ai i te Tau Hōu, nā te mea i noho mātou ki Ātiamuri, i Ongaroto, kāore i tāwhiti hei haere mā mātou.

Nā reira, ia Kirihimete, Tau Hōu hoki, ka toro atu ki tō mātou kuia rāua ko tō mātou koroua. Ā, i tētehi rā ka peka mai tō mātou kuia kia kite i tō mātou whaea, ka kī “E, ka wehe māua i te kāinga tawhito.” Ka kī taku whaea “kāore e āhei, inā hoki koirā te wāhi e haere ai tātou i ngā wā katoa.” Ka kī mai ia “engari me neke māua.” Kātahi ka kī atu taku whaea “He aha ai?” Ka kī mai ia “kei te hiahia rātou...ka waipuketia te whare ki te noho atu māua ki reira.” Ka kī taku whaea “ka pēwhea ngā mokopuna me mātou anō, inā hoki, he hokihoki atu ki reira mō ngā hararei.” Ā, ka kī mai ia “engari me wehe māua, kāore he kōwhiringa i tua atu.”

Ka kī atu a Mama “e haere ana kōrua ki whea?” ā, ka kī mai e haere ana rāua ki Taupō, noho ai. “Ki whea?” “Ka homai e te kāwanatanga tētehi whare ki a māua.”

He wāhi ātaahua. E mahara ana au ki aku hokinga ki reira, engari, he nui ngā hararei ki reira me tōku kotahi. He ongeonge tonu mō te mea tamariki, nā te mea, ko taku kuia rāua ko taku koroua anō, nā te mea kua neke atu ō rāua tēina.

Nā reira, ka pupū ake ngā kare ā-roto i te kitenga i te ngaromanga o tērā wāhi...inā hoki e maumahara tonu ana au...ā, tae mai ana ki tēnei rā i te kōrero māua ko tētehi o aku tungāne, e maumahara tonu ana māua ki te āhua, nē rā, he pēwhea te āhua i aua rā, i ō mātou haerenga ki reira, he rite tonu tā mātou kaukau, he waiariki ō mātou.

(E pā ana ki ngā tāngata i pana i ō tūpuna koroua). Ko ngā tāngata mahi hiko, nā, kāore au e maumahara ana ki te ingoa i taua wā. Engari, ko ngā tāngata e mahi nei i ngā pāpuni, ā, ka kī mai me whakapiki e rātou te taumata pikinga o te wai, ā, ka whakangaromia te whare. Ko tētehi o ngā tari Kāwanatanga...kāore nei au i te maumahara i ō rātou ingoa.

(E pā ana ki te waipukehia o te whare, i tutuki?) Kāo, nā te mea he whare tō rātou kei reira ināianei, ki te wāhi tonu i tū ai te whare. Nā reira, he whare kei reira, he wāhi tāpoi e haere ai te tangata. Nā reira, kāo.

Ko tōna tikanga, kua tū tonu te whare ki reira, ā, kāore hoki e waipuketia. Āe, ko te wāhi e tū nei te rōti, koirā te wāhi i tū ai te whare tawhito.

(E pā ana ki te kokoraho tonu ki taua takiwā) Kāo, kāo nā te mea i te tangohanga ake, ka hokona atu anō, ka hokona e te kāwanatanga te wāhi, nā reira ka noho ki raro i te mana tūmataiti.’

Hei tāpiritanga, ahakoa te wātea mai, me te utua o te utu paremata ki ngā kaipāmu i Karāpiro, ko ngā tāngata Raukawa i tono i te utu paremata mō ngā whenua i ngaro i te wai, kīhai i whakaarohia nuitia e te Karauna i roto i te wāriu whānui o Aotearoa. I pēnei anō ki tētehi whānau o Raukawa, i panangia i tō rātou kāinga, i ō rātou whenua hoki i Ōrākei Korako, nā te whakatūnga pū o te pāpuni ki Ohakurī.

I ngā tau whakamutunga o 1950, ka whakawhānuitia e te kāwanatanga tā rātou kaupapa waihanga hiko ā-awa kia uru mai te hanganga o tētehi pāpuni ki Ohakurī, ki te tonga o Ātiamuri. Ko te kawatau o te kāwanatanga, ka piki ngā wai o te Awa o Waikato, ā, ka patu i te ātaahua rirerire o Ōrākei Korako, i noho ai, i mahi ai hoki te whānau Wharekawa mō ngā whakareanga e whia kē nei. I riro i te kāwanatanga te whenua i raro i te Ture Mahi Tūmatanui, ā, ka atiatia atu te whānau.

I kī a Kahurangi

Nōku e taitamāhine ana, i te whakamōhiotanga o ōku mātua e tētehi o te Manatū Mahi ka whakapukehia mai te Awa o Waikato nā te pāpuni ki Ohakurī. I kīia aku mātua e ngā āpiha, ka waipukehia te whenua i Ōrākei Korako, ā, ka turakina tō mātou whare, tō mātou kāinga. Nā te hanganga o te pāpuni, kāore he kōwhiringa mō aku mātua i tua atu i te neke i Ōrākei Korako. Kua kaumātuatia ōku mātua i tēnei wā.

Kāore i eke te utu paremata i takoto i te kāwanatanga hei hoko whare mō rāua, hei utu hoki i ā rāua nama ā-wiki. I homai he whare i ngā puni Manatū Mahi i Rotorua me Mangakino, engari, i karangatia rāua e ngā āpiha he ‘Cuckoo’ nā te whakapono ki a rāua ‘he tāngata kāore i tika ki ō rātou wāhi puni’.

Kāore taku matua i whakaae kia neke i Ōrākei Korako, ā, ka kāwhakina ia i tāna kāinga i ngā hāora weriweri o te pō, ka utaina ki te tou o tētehi taraka Manatū Mahi. Ko tana kitenga whakamutunga i tana kāinga, ko te tahuna ōna e tētehi āpiha kāwanatanga. Auhi ana i tana mātakitakihanga ake i tana kāinga e kainga ana e te ahi, ā, pau noa, nōna e taraiwa atu ana.

I oatitia tētehi kāinga ki aku mātua. Engari, he whare reti kē tēnei i Taupō. He tuatahitanga tēnei mō aku mātua i tō rāua oranga, te utu reti, he āhuatanga kīhai rāua i tino mārama. Kua kaumātuatia rāua tahi, e ora nei te tētehi penihana iti, ā, karekau he moni āwhina hei whakarahi ake i tā rāua utu. E mahara ana au ki te mamae o aku mātua, nō rāua i whakahemohemo ai i tētehi whare, kāore nei i a rāua ake”.

Ko te rārangi wā e whai ake nei, e whakaatu ana i te whanaketanga ā-iwi o Raukawa

1840

6 o Hānuere

Ka piki a Henry Williams CMS ki te tihi o Pōhaturoa. Ka tū tana kauwhau tuatahi i te rohe o Ātiamuri. Ka hangā tētehi whare i tapaina ki te ingoa o “Rongopai” hei whakamaumahara i tēnei hui.

6 o Pēpuere

Kāore a Raukawa i Te Puku-o-te-Ika i waitohu i te Tiriti o Waitangi.

1853

Ka whāia e ngā rangatira o Raukawa ki te tonga, e Mātene Te Whiwhi rāua ko Tamihana Te Rauparaha, te tautokotanga ki te whakatū kīngi Māori. Ka tīmata ētehi hui ā-motu ki te whiriwhiri i tētehi kīngi.

1856

I tētehi hui i Pūkawa, ka tohua a Pōtatau o Waikato hei kīngi. Ka tautoko a Raukawa i te tohua ōna.

1858

I whakawahia a Pōtatau hei kīngi Māori tuatahi. Ko ngā rangatira o Raukawa ētehi o ana kaitohutohu piripono. Ka whakatūpato a Paerata i a Pōtatau i ngā hiahia o te Karauna ki te hanga rori hei rūri i te Rohe Pōtae.

1863

Ka urutomokia te rohe o Waikato e te Karauna. Ka noho tonu a Raukawa ki tēnei pakanga nō ngā mōrehu o Waikato ki te raki, e rere mai ana ki te rohe.

1864

21 o Pēpuere

Ka whakaeke te Karauna i te kāinga rangimārie o Rangiaowhia, kōhuru wahine ana, kōhuru tamariki ana. I a rātou e noho ruruhau ana i tētehi whare karakia, ka wera te whare karakia, ā, he tāngata tonu kei roto.

31 o Maehe

Ka kōkiri te Karauna i te pā, kāore anō i oti, o Ō-Rākau. 300 ngā Māori, tāne mai, wāhine mai, tamariki mai, i tiaki i te pā i ngā tino hōia karauna, kāwanatanga hoki.

Hune

Ka tūhono a Raukawa ki ngā iwi o Tauranga ki te pakanga ki Pukehinahina me Te Ranga. Ka ātete tonu a Raukawa ki te Karauna i ngā ‘Riri Puihi’ i te Kaimai.

1866

Ka whakaurua e te Kaurauna te Kōti Whenua Māori ki te takiwā o Raukawa. Ka haria te poroka whenua o Maungatautari ki mua i te aroaro o te kōti i Kēmureti. I mahue a Raukawa ki waho i ngā taitara o Maungatautari, ko te totohe mō te e whia tekau tau te otinga iho..

1870

Ka whakatārewahia ngā whakawā Kōti Whenua Māori i te tūponotanga mai o Te Kooti ki te rohe. Ka aruhia a Te Kooti ki Tāpapa, engari, ka pūrere i te Karauna, nā te āwhina a ngā haumi o Raukawa. Ka huna i te Kaimai i mua i tana hokinga ki te haumarutanga o Te Urewera.

1891

Ka whakaara ake anō te Kōmihana Roera i te kēhi ki Taupōnui-a-Tia. Ka whakaara ake anō i a Pouakani (mahue ana ki waho te 20,000 eka i whakawhiwhia i ki te Karauna).

1915

Ka whakawhitihia tētehi whenua ki ngā Māori o Wairarapa mō te Roto o Wairarapa me ōna pānga whenua. Kāore ngā Māori o Wairarapa i hūnuku ki te whenua.

1940

Ka tīmata te Karauna i ngā kaupapa whakawhanake hiko ā-awa i te Awa o Waikato. He pāpuni i hangaia, he whenua i waipuketia.

1950

I hangaia te pāpuni o Maraetai me te tāone tautoko i Mangakino. Ka hūnuku ngā Māori o Wairarapa ki ngā whenua o Pouakani.

1987

I whakatūngia te Poari o Raukawa e ngā kaumātua o Raukawa.

1989

Ka rēhitatia te kokoraho o Wai 443.

2008

I waitohungia e Raukawa te CNI Forest Deed of Settlement i te pāremata.

2009

I whakatūngia te Raukawa Settlement Trust. Ka whakawhiwhia a Raukawa ki ngā rawa puretumu mai i te whakataunga CNI. Ka waitohu a Raukawa i te whakaaetanga Mana Whakahaere Takirua o te Awa o Waikato i Whakamaru.

2010

Ka tū i a Raukawa te Puāwaitanga o Raukawa; (Raukawa Reconciliation Day) ki a Minita Finlayson rāua ko te Mema ā-Rohe, ko Louise Upston.

2012

Te 2 o Hune, ka waitohu a Raukawa i te Whakaaetanga Whakataunga Kokoraho a Raukawa.

2014

Ka whakaturengia te Ture Whakaaetanga Whakataunga Kokoraho o Nehe a Raukawa.

Hoki atu
He kōrero mō te iwi
Haere tonu
Whakataunga Tiriti