Te Tai – Treaty Settlement Stories

Kōrero: Raukawa

Te whakataunga Tiriti

Wāhanga 3 Te whakataunga Tiriti

Whakaahua: Nigel Te Hiko, Tumu Kōrero o Raukawa

E rua ngā wāhanga o te Whakataunga Tiriti a Raukawa

Central North Island Forest Settlement

Hei tāpiri ake, he whakaaetanga motuhake i taea i te āhua o tētehi whakaaetanga e pā ana ki te Anga Whakahaerenga Tahitanga o te Awa o Waikato 2010 (te Whakaaetanga o te Awa)

Raukawa Historical Treaty Claims Settlement

Ko te wāhanga tuarua o te whakataunga a Raukawa, ko te whakaaetanga whānui.

Hei tāpiri ake, i taea tētehi whakaaetanga motuhake

I te tau 2008, i tūhono atu a Raukawa ki ētehi atu iwi e whitu o Te Puku-o-te-Ika, arā (CNI) ki te waitohu i te Central North Island Forest Settlement.

Ko Hori Dean e tū ana me tana tokotoko.
Hori Deane, Koroua o Raukawa.
E whakaeke ana te ope ki tētahi wāhi, ko ngā kuia kei mua, ko ngā tāne kei muri.
Ngā mema o Raukawa e uru atu ana ki te pāremata mō te Waitohutanga CNI.

Central North Island Forest Settlement

I te tau 2008, i tūhono atu a Raukawa ki ētehi atu iwi e whitu o Te Puku-o-te-Ika, arā (CNI), ki te waitohu i te Central North Island Forest Settlement.

Mō Raukawa, i whakaaturia i roto i te whakataunga CNI, te taupori me ngā whaipānga o Raukawa ki te rohe kokoraho. Koinei, mā te whakataunga, ka whakawhiwhia a Raukawa ki:

  • Te wāhanga i whakaaetia o te whakaemitanga o ngā reti 14.2125% (i whakahekengia tēnei mai i te 15%, hei whakaatu i te tautoko a Raukawa i ngā iwi tokoiti iho);
  • Te whiwhinga pūtea whenua ā-tau mō te 35 tau;
  • Te whakahokinga o ngā whenua mā te tukanga i whakaaetia;
  • Te wāhanga o ngā Taurewa Waro Aotearoa;
  • Ngā Mōtika o te Whakakāore Tuatahi, Whakatārewa i te Whiringa me ētehi atu tukanga ā-Karauna;
  • Mātua rā, ko ngā iwi CNI hei whakatau i ā rātou kokoraho whānui;

I waitohungia te whakataunga CNI i Pāremata i te 25 o Hūrae, 2008.

Te Whakataunga Whānui a Raukawa

Ko te wāhanga tuarua o te whakataunga a Raukawa, ko te whakaaetanga whānui.

I whakatau tēnei whakaaetanga i te nuinga o ngā kokoraho o nehe a Raukawa e toe ana. I arahina tuatahitia e Chris McKenzie, ka rihaina i te tau 2012, ā, ka whakakapihia e Vanessa Eparaima hei kaiwhiriwhiri matua. I āwhinatia paitia a Eparaima e ana hoamahi kaiwhiriwhiri, e Nigel Te Hiko rāua ko George Rangitutia, i mate mai i muri tonu ake i te waitohutanga o te Whakaaetanga Whakataunga, 2012.

Ahakoa, ko te aro o te whakataunga whānui, ko te whakatau i ngā kokoraho katoa, tērā ētehi take, kāore i tatū. I whakaae a Raukawa rāua ko te Karauna ki te whakataha i ēnei take e tārewa ana, nā te whaiwāhi mai o ētehi atu iwi me ā rātou ake whakataunga, ā, kei te tīmatanga o ngā whiriwhiringa, kei te whanake rānei ki ngā whiriwhiringa.

Ki te rarapa te titiro, ko ngā wāhanga matua o te whakataunga whānui:

  • He Kōrero Hītori, he Whākinga, he Whakapāha ā-Karauna;
  • He Puretumu ā-Ahurea;
  • He Puretumu ā-Pūtea, ā-Arumoni – I waitohungia te whakataunga whānui i te marae o Aotearoa, i te 2 o Hune, 2012.

Te Whakaaetanga e Pā ana ki te Anga Whakahaere Tahi o te Awa o Waikato

He mea motuhake i ngā whiriwhiringa Whakataunga Whānui me te CNI, tētehi whakaaetanga i waenga i te Karauna me Raukawa mō te Whakaaetanga e Pā ana ki te Anga Whakahaere Tahi o te Awa o Waikato (Waikato River Co-Management).

I waitohungia te Whakaaetanga i Whakamaru, i te 17 o Tihema, 2009.

Ko ngā wāhanga matua o te whakaaetanga, ko:

  • Tētehi kōrero hītori o ngā pānga o Raukawa ki te Awa o Waikato, me ngā whakapāha ā-Karauna;
  • He mahi tahi i waenga i a Raukawa, te Karauna me ētehi atu iwi hei hoahoa tahi i tētehi anga Whakahaere Tahi, e āta titiro ana ki te whakaoranga me te tiakitanga o te oranga o te Awa o Waikato;
  • Te tahua whakawhanake raukaha, me te rere tonu o te tahua raukaha mō te 20 tau;
  • Te Whakahaere Tahi i te Awa o Waikato.

Ko ngā meka o te Whakataunga a Raukawa.

I te roanga o te tukanga whakataunga Tiriti, ka kite a Raukawa, me panoni i te mōhiotanga i roto o Te Kaokaoroa o Pātetere, he aha oti te whakataunga Tiriti a Raukawa. Koia hoki, he rerekē ngā whakaaro o ētehi wāhanga o te hapori.

Nō te whakamoenga i ēnei pōhēhētanga 2013, ka whakaara te Raukawa Settlement Trust i ētehi whakaaturanga whakamōhio ki ngā hunga whaipānga, hei whakamārama i te whakataunga Tiriti a Raukawa.

Ko te whakataunga a Tiriti a Raukawa:

  • He kī mōkuku kia whakatikaina ngā mahi hē a te Karauna ki a Raukawa i roto i ngā tau. (hei tauira: ngā mahi, ngā hapa rānei i mahia i mua i te tau 1992);
  • He āheinga kia āhukahuka te Karauna i te mana o Raukawa, he tatau pounamu i waenga i te Karauna me Raukawa;
  • He āheinga kia tutuki i a Raukawa ōna hiahia ā-pāpori, ā-ahurea, ā-ōhanga hoki.
  • He āheinga kia whanake, kia tupu hoki a Raukawa;
  • He whakataunga nā runga i te pū o ngā mātāpono, hei whakamānawa i ō tātou tūpuna, hei whakamōhio i te nāianei, hei whakatakoto i te tūāpapa e ora ai ngā whakareanga o Raukawa o te āpōpō;
  • He āheinga kia takahi a Raukawa i tō tātou anō huarahi;
  • He āheinga kia ako mō tātou anō, tō tātou hītori, tō tātou tuakiri, ō tātou whakapono, whanonga pono hoki;
  • He rawa tuku tahi, noho kōpiri, hei āta poipoi, whakatupu hoki.

Ehara te whakataunga Tiriti:

  • I te takoha miriona tāra hemihemi i toimaha ai te hunga utu tāke;
  • I te rongoā mō ngā mate katoa o Te Kaokaoroa o Pātetere;
  • I te āheinga mō te Karauna ki te whakataha i tōna haepapa ki a Raukawa me te hapori whānui;
  • I te mea e whakakapi ai a Raukawa i te Karauna;
  • Mō ngā Māori katoa e noho nei i te takiwā o Raukawa;
  • te ‘rua hāngī tūmatarau’, e whāngai rawa mutunga kore nei ki te hapori.

I hua ake te āheinga o Raukawa, i te whakataunga Tiriti, ki te pena i ōna rawa ki te oranga o te iwi. I hua ake ngā pūtea whakawhiwhi ā-marae, ā-kaumātua hoki, ngā pūtea whakawhiwhi ā-mātauranga, ā-hākinakina hoki, i te whakataunga. Ahakoa, mā ngā uri Raukawa anō ngā pūtea whakawhiwhi, katoakatoa atu ngā ratonga e kawea ana e te Raukawa Charitable Trust, ratonga pāpori mai, ratonga ahurea mai, ratonga taiao mai anō hoki, e wātea ana ki ngā hapori katoa i te takiwā o Raukawa.

Nigel Te Hiko
Pūkōrero o Raukawa

Kī mai ai taku koroua ki a au. ‘I ia tutukinga kaupapa, ka nui noa ake ngā hiahia o te iwi kia pērā atu anō.’ Koia nei te āhuatanga ki a Raukawa. I roto tonu i ngā whakaritenga whakatau kerēme, i kitea, ā, i whakaritea hoki tētehi tukanga tautoko hei āwhina i ngā uri me ō rātou mōhiotanga, mōhiotanga kore rānei mō ngā whiriwhiringa e pā ana ki tā mātou whakataunga kerēme. Ka rua, ko taua tukanga tautoko i āwhina hoki i te hapori whānui i a rātou anō ngā whakaaro rerekē ki tā mātou whakataunga kerēme.

I mua i te whakawhiwhinga i ngā rawa me ngā whakatikahanga i ahu mai ai i te whakataunga, he pāpaku noa te tīma Tiriti o Raukawa. Engari i te rukuhanga hōhonu ki ngā rangahau i te hītōria o te iwi, rere ai te karanga ki tō mātou iwi hei āwhina mai ki te whakatupu i tō mātou āheinga, ā, i tino pai te whakahoki. Ko tōna 70 tāngata o ngā whānau i tae mai hei tūao ki te āwhina i te kaupapa tauwhaituhi o Te Kōti Whenua Taketake. Arā te kōrero ‘ahakoa he iti, he pounamu.’ Ahakoa nui, iti rānei tā rātou āwhinatanga ki te kaupapa, he āwhinatanga tērā i kōkiri tonu i te kaupapa ki tōna tutukihanga me ōna putanga whaihua. Ko ētehi o ngā mema o ngā whānau i whai wāhi mai ki te mahi mō te rā kotahi, me ētehi atu anō i noho mai mō ngā marama, e pānui haere ana i ngā pukapuka mīniti e rapu ana i ngā honohononga ki te iwi, ki ō mātou whenua me ō mātou tūpuna, nā rātou anō ērā kōrero i kōrero, i kōrerohia rānei rātou i ngā kōrero taunaki. Ko te hua i puta mai i te kaupapa, ko te tuhinga o ngā manomano whārangi o ngā mīniti o Te Kōti Whenua Taketake. Ka noho ko ēnei tuhinga kōrero hei tūāpapa mō ngā pūrongo rangahau whānui 16 e pā ana ki te iwi, me te whai wāhitanga o te Karauna, e whakaatu ana i ngā tino takahitanga o te Tiriti a te Karauna.

Ko tētehi haepapa ki a mātou, ko te āta whakamōhio i ngā uri i ngā taumata rerekē o ā mātou kōrero whakawhitiwhiti, nō mātou e kōkiri ana i te whakataunga. Nā konā i tau ai te wāhanga ki ngā whakataunga tika a te iwi. I ahu mai ngā pātai pēnei i waenga i ētehi o ngā uri, ‘He aha ngā painga mōku kei tēnei whakatau, ā, he aha hoki ka hua mai ki a au?’ I te rongotanga o ēnei momo pātai ka tere huri atu mātou ki te hunga ihumanea, ki ō mātou kaumātua ki a Hori Deane rātou ko Jimmy Clair, ko Toiamoko Manaia, ko Haki Thompson, ko Mac Winika, ko Huirama Te Hiko, ko Lorna Pope, ko Kahu Te Hiko, ko Ruthana Begbie me te maha noa atu.

He ngāwari, he mārama hoki tā rātou whakautu. I kī mai rātou, he whānau kotahi tātou, he iwi kotahi, ā, ahakoa kei tēwhea wāhi o te takiwā tātou e noho ana, ka noho taurite te whakataunga ki te katoa. Nā konei, whai haere ai te tīma kia pēnei ‘E kore e riro i tētehi uri, tētehi painga nui atu, iti iho rānei i tētehi atu uri o Raukawa i te whakataunga kerēme.’ I horapa haere nei tēnei aronga huri noa i te iwi, i ngā wāhanga whakamana i te tukanga, ā, koirā te take i purutia ai e mātou ngā rawa whakahoki katoa hei rawa katoa mā te iwi.