Chris McKenzie:

‘E rua ngā aratohu tūāpapa, mātāpono rānei mō ā mātou kōrero whiriwhiri. Koinei rā, me whakamānawa i ō mātou tūpuna ahakoa he aha te mahi, ā, ko te mātāpono matua tuarua, me hangā he tūāpapa mō ā mātou tamariki mokopuna. Ka rongo ana mātou i te wewero mai, ka pakeke ana rānei ngā mahi whakatau, ka kore ana rānei mātou i mōhio me pēwhea, ka whakaū i ērā mātāpono matua e rua, ā, ka māmā ake te taha ki ngā mahi whakatau.

Ka mātotoru ake te kiri, e mea nei au ki a koe. Kāore au e taunga ana ki te tangata e mahi pakirara mai ana, e parepare ana rānei i a au i tō rātou marae, e pei ana rānei i a au i tētehi iwi, e tuhi ana rānei i tētehi reta ‘kua takahi koe ki runga i te mana o tēnei iwi’. I taua tukanga, kua rongo katoa au i ērā mea, kua kangaia! kua tuhaina! E mahara ana au ki tētehi wā, i te hōhonu ngā whiriwhiringa, ā kua roa nei anō, kāore i whakatā mō te wā roa. Ka kī atu au ki taku tīma “me wehe au mō ētehi rā.” Ā, karekau he wāhi hei rerenga mōku, nā reira ka kī atu au ki taku wahine “Kia haere ki Ahitereiria.” I kī atu au ki taku whanaunga, ki a Nigel “kei te huarahi tātou, kei ngā rauna tuku pārongo, ko koe te mea tau ngā whakaaro, nā reira māu rātou e ārahi i runga i te ara tika. Me āta mahi koe kia kaua e puta he raruraru, nā te mea e mōhio ana koe tērā ētehi kaitono ka tae mai, ā he whakararuraru te mahi, ā, ka mea nei ki te...tērā pea ka whakarekereke.”

Ā, ka kī mai ki a au “haere koe ki te whakatā, ka pai noa iho.”

Ka kī atu au “E mōhio ana au mehemea kei reira koe, ka pai noa iho, nā te mea ko koe te mea rangimārie, engari tērā anō ētehi o te tīma e kore e pai kia ākina e te tangata rā, ā, i te korenga ōku e noho atu ki reira ki te āta whakamārire i a rātou, tērā ka tōia atu, ā, he mekemeke te mahi”. Nā reira ka kī mai a Nige “Kaua e māharahara. Kaua e māharahara”.

Nā, i Ahitereiria au...ā, kāore hoki au i Ahitereiria, nā te mea ka tangi mai taku waea i a mātou e tau haere ana ki Ahitereiria, ā, ka whakautua atu e au te waea, ā, he mema anō o te tīma e mea mai ana “I te hui mātou, ā, ka whakatū raruraru te tangata nei.”

Ā, ka kī atu au “nē, ka pai, engari kei konā a Nigel, e pēwhea ana ia?”

“Ko Nigel kē te mea e ngana nei ki te tō i a ia ki waho.”

I te whakaaro au “ko koe te mea mārire, he aha rā tāna i ngaweti ai koe?”

Kāore e kore i puta i a ia tētehi kōrero tino kino, engari ehara i te mea he mahi tauhou, ko tēnei tūranga ehara i te tūranga kaiwhiriwhiri matua, i ētehi wā he tūranga kaiwhiriwhiri mauhere kē.’

Nigel Te Hiko:

‘I kī atu au ki a Chris “ka pai, ka haere au mō te kotahi wiki, i a koe i tāwāhi, i Hawaii”. Nā, i reira au mō ngā wiki e rua, i a Chris e ngaro ana, ko tāku he whakahaere i te tari me te whakaoti haere i ngā mahi. I tōna hokinga mai, ka pātai mai ki a au mehemea ka noho au ki te mahi atu i tēnei mea e kīia nei, ko te CNI.

I tērā wā, kāore te katoa o mātou i mōhio he aha tēnei mea te CNI. Inarā, i taua kōrerotanga a mātou ka hua ake te kōrero pēnei “Kāore mātou i te mōhio he aha taua mea, engari e whakapae ana mātou he miriona tāra te whakawhiwhinga. Ki te tirohia e koe tērā, haere noa me te whakarongo he aha rā, ka hoki mai ai, whakamōhio mai ai”.

I te 19 o Hānuere 2008, ka haere mai ētehi o ngā mema o te CNI ki te Poari o Raukawa ki te whakakīkī i te poari me whakatū mema ki te CNI. E tino mahara ana au ki taua hui, ina hoki i reira a James Carlson nō Ngāti Whare, rāua ko Dixon Chapman (kua mate atu) nō Ngāti Tūwharetoa. Nā, ka haere mai rāua ka tono ki a Raukawa kia uru atu ki te CNI.

Kotahi wiki i muri mai, ka haere tētehi rōpū, kaumātua mai, tarahiti mai, māua ko tētehi o ngā tarahiti, arā ko Thomas Smith, i haere atu mātou ki te hui CNI. I muri mai i taua hui anō, ka mārama ahau kua whakawhitingia au ki te CNI hei kanohi mō Raukawa ki te CNI. Ko māua ko Thomas ngā mema tūturu ka noho ki te CNI, ā, he mātakitaki te horopaki. Nā reira, ko tā māua he kohikohi pārongo hei whakahoki atu ki te poari, ā, kātahi puta i te poari ētehi whakatau.

E toru pea ngā hui, kātahi au ka hoki atu ki te poari me te kī aru “he nui atu tēnei take i tā tātou i whakaaro ai i te tuatahi, ā, me whaiwhakaaro kia āta arohia tēnei.”

I taua wā rā, i te titiro te CNI kia tohaina te 75% o te ngahere o Kāingaroa ki te...e ono ngā iwi i taua wā. Mehemea a Raukawa ka piki mai, ka tāpirihia e te Karauna tētehi 15% anō. Nā, ko te taumata o te 90% o ngā ngāherehere o Kāingaroa ka uru ki te Whakataunga CNI.

Ko te tikanga o te CNI ko Central North Island Iwi Collective. Ko te āhuatanga o mua i taua wāhi, ko tēnei mea e karangatia nei ko te V.I.P, ko te Volcanic Iwi Plateau (sic). Ko tērā mea...ko te V.I.P hoki tētehi whakamātautanga kia whakataungia ngā ngāherehere i Te Puku o te Ika.

Ko te ritenga rā, ka haere tētehi iwi ki te Karauna me te kī atu “he pānga ō mātou ki tēnei momo ngāherehere. Me homai e koutou tētehi whakataunga.” Ka noho ki te whiriwhiri tahi me te Karauna. Ka tae ki tētehi wāhi, ā, ka uru mai tētehi atu iwi me te kī “Kāo. Kāore e kōkiritia tēnei take, inā hoki me kōrero tahi ki a mātou.” Kātahi te whakataunga ka hinga. I te pēnei mō tōna 20 tau, i te kōkiri i te V.I.P. I taua wā tonu, ko ētehi iwi, me pono rā te kōrero, i hōhā ki aua mahi. Inā koa, i te hōhā rawa ki te Karauna ka kī tonu atu ki te Karauna “E te Karauna, e noho ki te kokonga, ka hoki mai mātou ki a koe ākuanei.”

Kātahi rātou ka kī ki ā rātou rōia, tūturu tāku, te katoa o ā rātou rōia, “rōia mā, e puta i te rūma!” Ka panaia atu e rātou ia rōia, ā, ka kōrero “kanohi ki te kanohi”, “rangatira ki te rangatira.” Koinā te kaupapa whakaaetanga mō te CNI Iwi Collective. Katoa ā mātou mahi, he mahi tahi. Ka whakataungia i runga i te kotahitanga.

Nā, i waho ngā rōia i te rūma. I te noho te Karauna i te taha, kāore i whai wāhi mai ki ngā whiriwhiringa. I te pakanga mātou i waenga i a mātou anō. I te whiriwhiri mātou, i te kōrerorero mātou pērā anō i tā te rangatira ki te rangatira.

He wā mīharo mōku. Ko te āta kite i tētehi mea pēnei, me te whai wāhi atu ki tētehi mea pēnei, mōhio tonu au he mea hirahira. Nā, ko taku pūrongo tuatahi ki te poari e pēnei ana “Me panoni tātou i tā tātou aropā atu ki tā tātou i whakaaro ai mō te CNI, nā te mea he mea nui atu i tā tātou tonu i whakaaro ai.”

Ko te wero nui rawa ki a mātou...ko te wero tuatahi, atu i te whakahuihui i ngā tāngata katoa, ko te wero nui rawa ki a mātou mō te CNI i hua mai i te marama o Hānuere...kāo, te 17 o Āperira, ka hui mātou ki tētehi mōtēra i Rotorua. Te Hōtēra o Distinction. I noho mātou i tētehi rūma me te kī ake, oraiti, kia kōrero tātou mō ngā tohanga. I kī mai te Karauna ka raruraru nui ki a mātou, e kore e taea e mātou tērā te whakatau. I kī atu mātou ki te Karauna “pouri atu ki rāhaki, tō ihu ki waho i ngā whiriwhiringa, mā mātou e kōkiri.”

Ko tēnā mea tonu, he wānanga mō te rua rā, whakamīharo ana. I te mutunga o te rā tuarua, kua tae ki tētehi whakaaetanga. Ka whakaaro ake mātou, “nā, ka taea e mātou tēnei. Kia kōkiritia ā-pakihitia.” Nā, i tuaritia e mātou ngā reti ngāherehere, ā, i waihangatia tētehi ture tātai i whakaaengia e te katoa.

Ko tētehi o ngā piro matua e whakatutukiria ai tēnei whakaaetanga, ko ngā ritenga whakaaetanga a Ngāti Whare rāua ko Ngāti Manawa. He iwi ēnei, he iwi āhua iti nei, he nui te pānga ki Kāingaroa. E whakaae ana te katoa ki tērā. I whakaae te katoa ki tērā.

Nā reira, ko tō rātou manawapā “ehara i te mea tokomaha ō mātou tāngata, nā reira kāore e nui te whakawhiwhinga tuaritanga mai i tēnei wā.” Ka kī ngā iwi rahi ake “Āe, e tika ana.” Nā reira ko tā mātou he heu atu i tētehi ōrau i tēnā, i tēnā o ā mātou whakataunga. Nā reira hāunga te 15% te wāhanga ki a mātou, ki a Raukawa i te CNI, i pai ki a mātou te whaipānga 14%. Nā reira, i whakawhiwhia mātou ki te 14% o ngā rēti. I pai tahi ki a Tūhoe kia taka te ōrau, ki a Te Arawa tahi, ki a Tūwharetoa tahi. Katoa mātou i pai kia taka te ōrau, ā ka tauri ki ngā iwi iti iho, e tutuki ai tēnei.

He wā i taea ai e mātou te whakakotahi, ā, i piri tahi mātou ki ētehi whanonga pono, he whanonga pono i mārama ai mātou, ā, i whaipānga ai hoki ki a mātou. I whakaputaina ētehi mea pēnei i te whanaungatanga i aua wā. I whakaputaina te kotahitanga i aua wā. I whakaputaina te rangatiratanga i aua wā.

Ko tētehi o ngā mea i kite ai mātou i aua rā o mua, he kōrero anō mō te whenua. Ka pakeke nei te mahinga. He kore nō mātou e..., he kore nō mātou e whakamātau...mehemea au ka kī he āhuatanga o te Whakataunga CNI i pouri ai ahau, koia tērā ko te korenga o mātou i ngana ki te tauri i ngā whenua i taua wā, nō mātou e rongo ana i tēnei mea i te kotahitanga, i te whanaungatanga.

Ka tau ana te whakataunga, tērā ētehi o ngā whanonga pono ka pore ki te taha, takataka atu ana. Ka tīmata te kore haere o te hononga o tētehi ki tētehi. Inamata, kua pakanga ki a mātou anō, inamata, kua rerekē ngā whakamāoritanga, ngā whakamāramatanga.

Nō mātou i reira i aua rā o mua anō, i mārama mātou katoa ko te kaupapa nui kē, ko te rangatira ki te rangatira, ko te whanaungatanga.’

Miriata Te Hiko:

‘Ko te pakarutanga mai, ko te wā i kōrero ai au ki a Chris me taku kī atu “Chris, me haere koe ki a Tūwharetoa, e hiahia ana rātou ki te kōrero mai ki a tātou”.

I mua atu i tērā, i te hui au ki a Tūwharetoa i Mōkai. I hiahia rātou kia uru atu mātou, me taku kī atu “kāo, kāore i a au tērā mana whakaaetanga, ehara kau māku. Kāore e taea e au te kī ake ka tūhono atu a Raukawa ki a koutou”. Ka mea mai rātou “nē, he aha ai?”, ā, ka kī ahau “kāo, kāore e taea e au...”

Heoi anō ka haere tonu au ki te hui. Nā, i tētehi rā ka kī au ki a Chris, “Chris, me haere koe ki a Tūwharetoa, e tino hiahia ana rātou ki te kōrero ki a koe”. Ā, ka kī mai “kāore, haere koe, nā te mea me hari au i taku tama”. I te whakapōtaetia tana tama, he mea atu anō rānei.

Nā reira ka kī atu au “āe, ka pai’ ā, ko mātou ko aku hoa tarahiti, ko George rāua ko Thomas, i mua anō i tō mātou haerenga ki reira, aiā, i taki ngangare mātou i te poari, mōhio koe, “He aha tātou e haere nei ki reira?” “Heoi rā, kāore au i te mōhio, e hiahia ana rātou ki te kōrero mai ki a tātou, kia haere tātou kia kite he aha tā rātou e pīrangi nei.” “E whakapono ana koe koirā te mahi tika?” “Heoi anō, ki te kore kōrua e haere mai ka haere au me tōku kotahi.” Ka kī mai rāua “kāore e tika ana kia tukua koe e māua kia haere ana me tō kotahi, ka kino kē tērā kia haere te wahine.” Nā reira, ka haere mai rāua.

I kōrero mātou ki a rātou e pā ana ki te CNI. I kōrero mātou ki a rātou, ā, ka hiahia rātou kia tūhono atu mātou ki a rātou i te CNI. Ā, ka kī atu au “Wīare, he pātai nui tēnā, me hoki au ki te kōrero ki a Chris i pēwhea tā tātou hui, ā, me whakarite hoki tētehi hui e tae mai ai koutou ki te kōrero ki a Chris rātou ko ētehi atu mema poari, ko ō mātou kaumātua, i te mea hoki, kāore e taea e mātou tēnei te whakaahu whakamua. Heoi anō tā mātou i konei he whakarongo, me te whakaputa whakaaro ki a koutou”. Ka kī mai rātou, “kei te pai” ā, ka horaina tētehi kai rangatira...ka tū tētehi o mātou, a Thomas ki te mihi atu mō ngā kai me te kōrero.

Inā te ātaahua o te kōrero, nā reira ka whakahokia ki a Chris.

I whakaritea e Chris tētehi hui. I taua hui, i angitū tonu te hui a Tūwharetoa rāua ko Raukawa ki ngā kaumātua, me ērā atu o te poari, me ētehi atu mema whānau. Āe, i koakoa tonu rātou. Nā reira, ka tīmata te toro haere i konā, ā, ka tīmata te haere ki ngā hui i Taupō, ki a Tūwharetoa me te ngana kia uru ki te CNI. I reira hoki ētehi atu iwi, i ērā hui, nā reira i te taki huihui me ētehi atu iwi, e whitu atu anō ngā iwi, atu i a mātou. Ka tīmata te rūnā mai i ngā āhuatanga, ā, he pai te whakakitenga.’

Nigel Te Hiko:

‘E maumahara ana au ki te rā o te 23 o Hūne, i rere mātou ko Cheryl Pakuru, ko Kim Blomfield ki Pōneke ki te whakarite i ngā whakaritenga, ka pēwhea te whakanoho i ō mātou iwi i te whare pāremata. Nā, ka hīkoi mātou i ngā whare o te pāremata, ā, ka ahu atu ki te Hōro Hākari o te Whare Mīere.

Mārama ana te kitea, ki te hiahia ngā iwi katoa ki te hari mai i ō rātou huānga katoa, e kore e ō katoa atu. Engari, e kore e rerekē ā mātou whakarite. I te heke atu mātou me ngā pahi e toru, nā reira me takoto i te Karauna tētehi huarahi e ō katoa atu ai mō ngā whakanui o taua rā.

I te toimaha hārukiruki i runga i a rātou, ka whakaaro ake au “Hei aha māku, ka whati atu au. Ka hoki au ki te kāinga. Me whakarite e mātou te katoa, ngā pahi, katoa katoa mai. Nā reira, ka whati atu au ki Tokoroa.” I a mātou a Cheryl rāua ko Kim, ka noho rāua ki te whare pāremata, kōrerorero ai ki ngā tūtei me ngā kaimahi pāremata ki te whakarite i ngā nekenekehanga o te rā.

Me pono ia rā, nā Cheryl raua ko Kim, me tētehi taiohi nō Ngāti Whakaue, ko Shae ki taku mōhio, ko Shae Mitchell i hautū ngā whakaritenga mō ngā nekenekehanga o taua rā. Kia pai mai hoki tā rātou mahi.’

Vanessa Eparaima:

‘He wheako nui, nui whakaharahara, ā, me mihi hoki e au a Chris i taua waeatanga mai, kua pōtatutatu pea te haere mō tētehi wā i te korenga ōna i mahi pērā mai. Kia mōhio koe, te āhua o te mahia mai o ngā mahi, kāore hoki e mānawatia i ētehi wā. Engari i a au e noho nei me te kōrero ki a koe ināianei e pā ana ki taua mahi, kua pōtatutatu tonu au mō tētehi wā anō, kia hōhā rā anō te tangata ki a au me te whakatau ake me kimi i tētehi atu ka ū ki te mahi.’

Chris McKenzie:

‘I takoto i a au tētehi perēne, i kohi au i ētehi pūtea iti nei, ā, ka noho puni tonu ki te Te Arawhiti i tō rātou hōpa mō ētehi rā, kia whai kiko rā anō au e uru ai mātou ki te CNI, i konā ka whiwhi pūtea mātou, i taea ai e mātou te whakatū tīma, ā, ko te huanga mai, me whiwhi kaiwhiriwhiri.

E hiahia ana koe kia mōhio ki taku tino maharatanga o taua waitohutanga, inā hoki ko te CNI te whakatōpūtanga o ngā tau me ētehi whiriwhiringa pakeke rawa atu i uru ai au.

Hei whakahoropaki, kāore tētehi i hiahia mai ki a mātou kia uru ki te CNI mai anō i tōna tīmatanga, tae noa ki te mutunga kāore te nuinga o ngā tāngata i whakapono i tika mātou ki reira, kāore hoki te Karauna i hiahia mai ki a mātou ki te CNI.

He rite tonu tā mātou haere ki Pōneke. Noho ai ki te Whare Pīkau. Tae atu ai ki OTS me te kī ake “ Ka ātete atu mātou ki a koutou. E kōrero ana koutou mō ngā ngāherehere o te Puku o te Ika-a-Māui me tō koutou wareware ki ō mātou pānga. Kāore rātou i whakapono he pānga ō mātou. Nā te nui o tā mātou mahi pērā, me te nui o te raruraru ki te Karauna, kātahi anō te Karauna ka kī atu ki ērā atu Iwi CNI “E whakaaro ana mātou me whakauru koutou i a Raukawa.” Nā reira, ka tonoa e rātou tētehi rōpū kia hui ami ki a mātou me tā rātou kī mai “E, ka tū te ātete ki a koutou, kāore hoki te tangata e hiahia ana kia uru koutou.

He mahi nui anō kia mau te CNI me tō koutou korenga i roto.”

Heoi anō rā, ko tāku, e whitu ngā iwi i whai wāhi atu, ā, e rua ngā iwi i āhua pai mai i tā mātou hono atu. Nā reira me pono taku kōrero, he mea āki ki roto. I tua atu i te āki ki roto, he wāhanga tau tonu i whiwhi ai mātou i te whakataunga puretumu. Ko te moni anō. I whakawhiwhia mātou ki ngā rīhi mō te 25 tau i te CNI. I pāmamae ētehi tāngata i tērā, engari tērā ētehi tino maumaharatanga. He whakakata ētehi, he pōuri ētehi, ko ētehi kāore i tino pai.

Ko au tētehi o ngā mema CNI tuatahi mō Raukawa, ā, i reira au tata anō ki te mutunga, ā, i taku hui tuatahi i werohia mai au e ngā iwi “He aha tō koutou pānga?” Kāore au i paku mōhio he aha tō mātou pānga. I mea anō ki tētehi pānga. I mōhio au ki ngā whenua i tētehi pānga ngahere, kei roto anō i tō mātou rohe, ā, koinā tōku mōhiotanga.

Kāore ā mātou moni ki te kawe i ēnei mahi. He mea whakawhānui ake, i roto i ā mātou whiriwhiri Awa, whiriwhiri Whānui hoki, ngā mahi a tō mātou rāngai rangahau kia whiwhi pārongo CNI ai mātou.’

Ruthana Begbie:

‘Heoi anō, ko tētehi o ngā mea nui ki tāku titiro, kua meatia a Raukawa ki te mapi. I taea ai e Raukawa te roto o te whare pāremata te kite, te wāhi kāore anō te nuinga o ō mātou iwi i tae ake i mua atu. I taea ai e ō mātou iwi ō rātou ingoa te tuhi iho ki tētehi pepa ka whai mana anō hei ngā tau kei te heke mai.

Ki ōku whakaaro, nā te CNI, he mea whakamārohirohi i a Raukawa whānui. He mea waihanga tētehi huarahi e mahi ā-tōrangapū tahi nei, e mahi ā-rautaki tahi nei mātou me ētehi atu iwi i tēnei wā. I mua atu, ko ngā nekenekehanga ā-iwi, he mea mahi e ō tātou kaumātua i runga i te marae (sic). Ki ōku whakaaro, ko te CNI, arā ko tōna waitohutanga, te huarahi i ara ake ai mātou i ngā āhuatanga o te ao hōu, e whiriwhiri tahi nei ngā kaiārahi rangatahi o te iwi i te taha o ētehi atu kaiārahi ā-iwi.

Nā reira, koinei te ao tōrangapū tūturu e noho nei mātou, ā, kāore anō tēnei hanga i pā mai ki a mātou i mua atu. Nā reira, he kokenga ā-iwi whānui motuhake tēnei mō mātou... ehara i te mea e koke whakarunga ana, engari kē, he kokenga ki te taha mai i te wānanga ā-marae, ki tētehi huarahi whakataunga o te ao hōu, whanaungatanga ā-iwi i hua mai i te waitohutanga o te CNI.’

Cheryl Pakuru:

‘I te wā i tutuki ai i a mātou te waitohutanga, I haere ake māua ko Kim Blomfield ki te whare pāremata ki te taha o ērā kanohi ā-iwi ki te whakarite i te whakahaeretanga o te waitohutanga, he mea tēnei kāore anō te pāremata i mahi noa. Kāore anō rātou i kite i tērā tokomaha o te tangata i tō rātou whare i te wā kotahi, mai anō i te hanganga.

Inā te uaua o te whakahaere, nā reira i mārama mātou ko Kim, ko Shae, kāore au i te mahara nō tēwhea iwi a Shae, ā, nō Tūwharetoa a Lois Otimi, ka tere mārama mātou me puta ērā atu tāne i te rūma, atu i a Shae, nā te roa e tātū ai.

Ka panangia atu rātou, ā, ka noho noa iho ki ngā tāngata nō te Karauna i mōhio pū ki ngā whare, ka mārama mātou, i tō mātou mōhio kē e whia ngā iwi, ko ēwhea iwi i te haere mai, ā, tokowhia ka haere mai i tō rātou taha.

Nā reira, ka oti i a mātou he pēwhea te nui o te rūma. Nā, ka hui ēnei i korā ki te hiahia rātou. Ka haere katoa ake mātou ki te waitohutanga. Ko ēnei tāngata ka haere ake, nā reira...i oti i a mātou. Engari, tērā ētehi mea me oti i a mātou, nō mātou i reira, nā te tukinga i waenga i a Nigel me ngā tūtei i te wā o te waitohutanga.

I pēnei ia, “Nā, ka tae ake tātou ki reira, ka haka.”

Nā, ka heke mai ia ki te wāhi e huihui ana a Raukawa. Ka haria katoatia atu e ia taua hunga i reira, ā, ka piki ai ki runga, inamata he takahi tērā i ngā ture i whakaaetia ai e mātou ko ngā tūtei. I ātaahua te haka. I mīharo, heoi anō i tō rātou hekenga mai ki te kōrero ki tētehi e pā ana ki aua mahi rā...kāore a Nigel i reira.

Ko au kē te mea e tū ana i reira, e mea atu ana “Āe, heoi anō tāku, he whakapāha. Kia mōhio koe, e mārama ana au kāore i tika tā mātou.”

Heoi anō, i rere pai ki tā mātou titiro, ā, i mīharo. Ora ana taku ngākau i mahia e ia, heoi anō, tērā te mahara ko tōna upoko kē i poroa i te otinga iho.

Ki ōku whakaaro, he mea whakaharahara te CNI. Whakaharahara, kaua mō Raukawa anake, engari mō te Kotahitanga o ngā Iwi. Ko te tīmatanga tērā o te tētehi mea e wawatatia ai...ā, he nui anō te pānga ki a Aotearoa, e whakapono ana au, nā te kotahitanga i kaha ai te koke whakamua.

I ngā kaiārahi o ngā iwi e mahi tahi ana, he nui atu te ngākaunui. Nā reira ki ōku nei whakaaro, mōku ake, ka aroha anō kāore i rere i runga i te whakaaro tuatahi o te tūnga o tētehi Kotahitanga.’

Chris McKenzie:

‘Nā, ka tae ki te wā, kua roa anō, ki te waitohu i te CNI, ehara au i te...i taku tūranga hei kaiwhiriwhiri matua, ehara au i te kaiwhiriwhiri matua pai, kāore au e pai kia noho ki mua, kāore au i noho ki mua i tētehi o ngā rā waitohu, ka tau te ngākau kua oti. I hiahia au kia noho ki muri me te kite i te iwi e harikoa ana i taua rā. He pērā anō i te CNI. E toru ō mātou...ōku maumaharatanga pai i mahi ai i taua rā. Ko te mea tuatahi he haki CNI hukihuki i mahia e mātou. He mea nui, i mahia rānei e tētehi, ehara ko mātou, ā, i mahia e tētehi nō Tūwharetoa, ā, ao ana te rā ka whānakotia e mātou. I te tuarihia haeretia e mātou i tō mātou pahi. E mōhio ana au, āhua pōrangi te whakarongo atu, engari he haki kaitā, ā, i runga ngā iwi CNI me te wāriu o te whakatutukitanga. Nā, ehara i te mea ko te moni, ko te rā kē me te tūtohutanga o te whakataunga...’

Nigel Te Hiko:

‘Te rā waitohutanga o te CNI, he mea whakarite te rā waitohutanga kia tīmata ā te 25 o Hūrae, 2008. Nō te wā e whakatata atu ana ki te waitohutanga, ka kōrero kau noa mai te Karauna ki a mātou, kāore e ō katoa atu ngā iwi e waru ki te pāremata. Ki te haria e mātou te katoa i hiahia ai mātou, kāore e ō atu.

Nā reira, ka kōrero mai rātou ki ngā iwi o te CNI ka whakawhāititia ngā tāngata e taea ana te hari atu. I kī tonu mai rātou, 50 tāngata.

Ko tā mātou ia, kua 150 ki te 160 tau te Karauna e mahi kuruki mai ana, ā, te nui ai o te kaupapa mō ō mātou iwi, e kore mātou e āta tohu ake ko wai mā i ō mātou iwi e haere ki te whakanui i te CNI. Ka waiho kē atu tērā whakatau ki ō mātou iwi.

Ko te hua o tērā, 150 tāngata te otinga iho i haere, e toru ngā pahi.

He whakaaro atu anō ō ētehi atu iwi. I haria atu e rātou ō rātou iwi nā runga i te kaha i taea ai e rātou. Engari ko tā mātou, ki te hiahia tō mātou iwi ki te haere, me hāneanea tahi. Nā reira, e toru ngā pahi nui.

He kaumātua anō i haere i mua i te tira matua. Nā reira, ka haere rātou mā ngā wene Transit. Nā, e rua ngā wene Transit i haere i mua i te tira matua.

Me mea hirahira tēnei mō ō mātou kaumātua, nā reira ka whakaritea he mōtēra pai mō rātou. Ko mātou te toenga, ka noho marae ki Ōtaki.’

Phyllis Tahere:

‘Ko tētehi mahi matawhaiaro i kite ai au, ā, i whaiwāhi ai au ko te CNI, te Whakataunga CNI. He mea tino motuhake te āhuatanga o te rā o te waitohutanga, ā, i te whare pāremata mātou, i reira ngā tūnekenekehanga o ngā iwi e waru i te whare pāremata.

Kia waitohungia rā anō e ō mātou rangatira te whakaaetanga, ka wātea mai ki ngā whānau, ki ngā uri kia whaiwāhi atu ai me te waitohu anō. I ngā wāhi rerekē i whakanohongia ai ngā iwi, he pepa anō hei waitohu mā ngā uri.

E iwa ngā tau o taku tama, o Te Rangihiroa i taua wā, ā, pohokererū ana i tōna Raukawatanga, pohokererū ana i tōna Tūwharetoatanga, pohokererū ana i tōna Tūhoetanga, nā tērā ka haere ki te waitohu, kaua anake ko te pepa Raukawa, ka haere ki te kimi i te wāhi i noho ai a Tūhoe, ka waitohu ai ia i taua pepa. Ka haere ki te kimi i te wāhi i noho ai a Tūwharetoa, ka waitohu ai ia i taua pepa.

Noho kūrae mai ana tērā ki a au, inā hoki ka pātai atu ki taku tamaiti 9 tau te pakeke, “He aha koe i mahi pērā ai?” Ka kī mai ia, “Na te mea, tērā te rā ka kite aku tamariki i tōku ingoa.”

Me kī pēnei pea, he mea matawhaiaro nui tērā mōku. Tāpiri mai ana ko taua hui matua, motuhake anō hoki mō te iwi o Raukawa. Nā tērā waitohutanga mō Raukawa, ka takoto te huarahi e kōkiri anō ai i ngā whakawhitiwhiti hei whakatau i ērā atu o ngā nawe whānui. Nā, e kore au e wareware ki tērā.’