Cheryl Pakuru:

‘(E pā ana ki te taenga atu ki te waitohutanga o te DoS) Āe, i Aotearoa Marae.

(E pā ana ki tō tino maumaharatanga o te rā) Ko te wareware o Nigel ki tō mātou marae. Koirā pea te mea e kore e wareware i a au. Engari ko taku maumaharatanga nui i taua rā, nō ngā whakanuitanga e haere ana, ko te kotahi mai o Ngāti Korokī Kahukura. Te kite i te katoa i whai wāhi mai ki te tukanga, te tū tahi mai a Mōtai-Tangata-Rau, whakamīharo ana. Engari ko te mea nui e maumahara ai au, ko te korenga o George Rangitutia i a mātou. Ko ia...Ā, koinei tētehi ingoa kāore i ara ake i a au nōku e kōrero ana mō ngā rangatira o taua wā...koirā tētehi mea e maumahara ai au mō āke tonu. Kāore ia i a mātou i te rā i tatū ai te whakataunga.’

Chris McKenzie:

‘Nō te taenga ki te wāhi o te Whakaaetanga Whakataunga, koinā te wāhanga tuarua whakamutunga i mua i te whakaturetanga, kua pau tonu ngā rawa. Kāore he moni mō te utu ture. Nā reira, e mahara ana au ki tētehi puka ture 2000 whārangi i a mātou, wāhanga ture atu, wāhanga ture atu, pau ngā ngā wiki i tēnei mahi, e mea ana ki te kimi hapa, kimi wāhanga rānei i mahue, ētehi wāhanga rānei ka toimaha rā te iwi kei ngā rā o anamata. Ka nui te pakeke. Tōku kore mōhio ai ki te ture, ko te Whakaaetanga Whakataunga te otinga iho.

I taku tūranga kaiwhiriwhiri, pūnganangana ana te ngākau kia tae mai te rā, kaua i te hiamo, engari kē ko te mutunga. I oati au ki a au anō ka rihaina au i te waitohutanga o te whakaaetanga. Kua oti taku mahi. Kāore au i hiahia kia whai wāhi atu ki te whakawhanaketanga. Tata anō ki te 10 tau o taku oranga i whakapaua. Rā atu, rā atu ki tēnei mahi, ā, hīkaka ana kia tae atu ki ngā tākaro whutupōro a āku tamariki, kia tae atu māua ko taku tamāhine ki tētehi uiuinga mātua. Hīkaka katoa ana. Takaroa haere ana te wā, ā, he rā reka, kawa anō hoki, kāore au i pai, ā, kia rongo rā anō au i te hiamo e tupu haere ana. I āhua wareware au he aha hoki te take e mahi nei e mātou tēnei take. He rā nui tēnei mō te tangata. Hiamo ana te tangata. Tokonui te tangata e taetae mai ana.

Kaiponu ana taku whakaaro ki a au anō, e pēnei ana “pūnganangana ana te ngākau kia oti katoa.” Mōhio koe, i tae moata mai ngā iwi, ā, ka tīmata tētehi o ngā kahi nō Wharepūhunga ki te whakarite i te haka pōwhiri. Ranginamu ana te tangata. Ka mau mātou i ō mātou tae. He māpu nui i reira. E taongia ana ngā kai. He nui ngā manuwhiri nō ngā tai e whā, ā, ka whakaaro au “Wī, titiro ki tērā! Whakamīharo ana tērā!”

I wāhi kē au, mōhio koe, i mua i te waitohutanga o te Whakaaetanga, i wāhi kē au mō tētehi wā poto. Ka titiro au ki te rārangi o te pae. Ko te mea whakarae ki a au, ko te rārangi roa o te pae. Kāore anō au i kite noa i tērā roa, ā, ehara i te mea ko ō mātou kaumātua anahe, mōhio koe, he koromatua anō i reira. I reira anō, mōhio koe, he tāngata tokānuku. E rima pea ngā rārangi te mātotoru, ā, he roa hoki. Kāore au i whakapono, he pērā te nui. Ā, ko ngā rārangi e rima i muri iho, he kuia katoa. Kāti koa, mōhio koe, waimarie anō ngā tāngata o tōku reanga me i whai nohonga i te papa. Poho kererū ana, koakoa ana te katoa. Koirā tōku tino maumaharatanga, kāore au e haere ki te taha ōkawa, i waitohungia e au e tuhia ai tōku ingoa ki ngā hītori, engari...ko te rā whakataunga he rite ki ētehi atu rā , he rā whakaharahara i tohua ai te otinga o tētehi mea, me te tīmatanga o tētehi atu mea. Mai i te rā whakataunga, he maha anō ngā rā pērā, kāore pea i tino arohia, engari anō te whakaharahara.’

Miriata Te Hiko:

‘(I reira koe i te rā o te waitohutanga) Āe, ko te rā katoa i rawe. I reira a Finlayson, nāna te whakapāha a te Karauna. Nā Raukawa anō i tuku ki ia marae...ko te takoha tatau pounamu mai a Korokī Kahukura i te whakataunga. (E pā ana ki te koha). Ko te pānga ki a au nei, ahakoa i puta rātou i ngā kokoraho Tiriti, i tō mātou poari, he Raukawa tonu rātou. He tohu tēnei o tērā. Ki a au nei, koinei te tohu. He Raukawa rātou. Ki a au nei, i whakaaro au anō te ātaahua kia homai he taonga pērā nā Korokī Kahukura.

(E pā ana ki te DoS, he aha te whakatutukitanga whakawhana). Kua tutuki rawa te Whakaaetanga Whakataunga mō Raukawa, me te whakapāha. E āhei ana ngā marae katoa ki te whakanui, nā te mea hoki i whiwhi korowai katoa mātou. Whakamīharo ana pau te kaha te rā, me te taonga i tukua mai e Korokī Kahukura. Kotahi anō...ko te mea aroha rā, i te hōhipera te Heamana, a George Rangitutia, nā reira kāore ia i reira kia whai wāhi atu ki ngā whakanuitanga o te rā. I tae ā-tinana atu a Chris Finlayson ki te hōhipera ki te toro i a ia. Ka rawe kē tērā. Te rā katoa. Kia kōrero ake au, ko te māturuturutanga i kite ai au, he roimata e rurutu ana ki runga i te marae me te iwi...he heke roimata. Āe, he ua i te ata. I pērā i ngā mahi katoa. Nā reira, e mōhio ana koe ki te rongo wairua whānui, katoa katoa ō mātou kaumātua kua kotahi mai ki a mātou i tēnei whakanuitanga nui.’

Nigel Te Hiko:

‘Me puta anō i a au, i te pōwhiri i mahia e mātou mō ngā iwi, i whakaeke tahi mai ō mātou whanaunga nō Ngāti Korokī Kahukura, ā, ka haria mai e rātou tētehi patu pounamu, he mere pounamu. Nā Karaitiana te mere i whakatakoto i te ātea. He tatau pounamu i waenga i a mātou.

I haere tā mātou Paraone Gloyne ki te tiki, engari ka kawe tahi atu i tētehi o ngā rākau raukawa i takohangia ki ō mātou marae. Kātahi ka takohangia atu e ia te rākau raukawa ki a Korokī Kahukura.

Nā, he mere, he patu rānei i tapā ki te ingoa o Raukawa e Ngāti Korokī Kahukura i homai ki a mātou, ā, ka whakahokia tērā whakaaro ki a rātou ki tētehi rākau Raukawa e ora nei hei whakatoka, hei whakamārire hoki i te mamae i noho i waenga i a mātou. Whakapuke kareāroto tērā wāhanga o ngā whakaritenga e maumahara ana au, ahakoa ngā take i waenga i a mātou.

Whai muri mai i te pōwhiri mō ngā iwi, ka tae mai te Minita. Ka tae mai hoki a Tumu, nā, ko te ariki o Tūwharetoa i tae mai, ā, ka tū te pōwhiri mō te Minita, mō Tumu hoki. Nā reira ka whakaeke mai rāua, ā, ka noho atu ki a Kahurangi Tariana i te ātāmira.’

Ruthana Begbie:

‘Atu i ngā mea hātekēhi, me ngā mea kāore i pērā...katoa ngā mea hātekēhi, ko te wareware tonu o ngā kaiwhakataki ki tētehi o ngā hapū. He kūware tērā (pukukata)...heoi anō e taea ana e ia! Ko tētehi mea pai mō mātou, ko tō mātou mōhio kia kaua anō hoki ia e wareware. Mehemea i wareware ia ki a Ngāti Huri, kua kore ia e ora i te rangi nei. Nā reira, he mea hātekēhi tērā. Pai noa iho tā mātou kata, inā hoki ko mātou!

Ko te mea nui mōku, nā te Minister of Treaty Settlements tonu, nā Chris Finlayson te whakapāha a te Karauna. Mōkuku ana tana tuku mai. Korikori ana ngā kareāroto i te āhua o tana tuku mai. He mea nui tērā ka mau tonu i ōku maharatanga, koirā te karauna korōria i te āhuatanga o te whanaungatanga o Raukawa ki te Minita, nā te mea hoki i rangona anō te whakapāha matawhaiaro. Ka rewa anō te ngākau i te mōhiotanga kotahi anō te kaitōrangapū i rongo i pānga mai o te mahia kinotia o ō mātou iwi e te Karauna. Nā reira ki a au nei, he mea whakahirahira anō. A tēnā, kia mau anō i te hinengaro te tohu i whārikingia mai ki ngā waewae o Raukawa. Tā tātou taonga i konei i whārikingia e Korokī Kahukura i Aotearoa. Koia anō tērā tētehi whakahirahiratanga, inā hoki he wā pakeke i te āhua o te whanaungatanga i waenga i a Raukawa me Korokī Kahukura. Ko tōna tikanga, kua kore i pērā.

Ko te mea whakarapa, pērā anō i tāku i kī ai i te tīmatanga, ko te ārahitanga te mea nui i tēnei tukanga e mōhio ai he pēwhea te kaha o te angitū, ā, i pakeke ki runga ki a mātou i ētehi wā e pā ana ki te ārahitanga. Ka pakeke ka whakapātaritari mai ana ngā kaiārahi o iwi kē, karekau he mea i ngākau mahaki mai ki a mātou.

Ko te taonga tonu te mea e kaha maumaharatia ai e au te waitohutanga, ka hoki whakamuri ana ki te whakataunga, koirā te tohu i whārikingia ki a Raukawa, ā, he āwhinatanga tērā ki te tūhono anō i te tawhā i hua mai i te tukanga. He karauna korōria pai mō te waitohutanga o te Whakaaetanga.

(E pā ana ki te ekenga o te whakataunga). He aha te tino whakatutukitanga? Ki ōku whakaaro, ko te tino whakatutukitanga mō Raukawa, ko te mōhiotanga rā 16 ngā hapū i mahi tahi i te katoa o tēnei tukanga whakataunga, kotahi anō te whāinga i te hinengaro, ko te puta ora ake i tērā o te tīmatanga. E taea ai te kī atu i ā mātou mokopuna, ko ngā mea kei a rātou i tēnei rā, ka noho ki a rātou āpōpō nā te whakataunga i tutuki ai i tēnei rā.

Nā reira ki ōku whakaaro, he whakatutukitanga anō tēnei mō mātou. He tūāpapa mō ā mātou mokopuna (sic) e ara tonu ai te māhunga, e whāia ai ngā whetū me te kore wareware ko wai rātou, ā, nō whea hoki rātou.’

Vanessa Eparaima:

‘Nā, he haerenga tino whakahirahira tonu tēnei, ā, he wā toimaha anō i te huarahi, he āwhina ki te whakatakoto i te huarahi, e haere ai i tēnei huarahi, i ngā whakatumatumatanga, i ngā wā o te rāhiri, i ngā wero o te whakatau ko wai mātou ā-iwi nei, ā, me pēwhea e mahia atu ai tēnei mea. Nā reira ki taku whakapono, i te tau 2012, ka piki au i tēnei tūranga kaiwhiriwhiri, māua ko taku kaihana ko Nigel Te Hiko, ā, ka tutuki i a māua tā mātou waitohutanga Whakataunga Whakaaetanga i te marama o Hune 2012, Hune, te rua.

He haerenga whakahirahira me taku kī atu, kāore au e whakapono ana i whai wāhi atu au.’

Phyllis Tahere:

‘(I reira koe te wā o te waitohutanga?) Āe, i reira au, i reira au i Aotearoa. He rā whakamīharo anō tērā. Tērā tētehi hirahiratanga e hiahia ana au ki te kōrero ake, ā, kī ōku whakaaro, nā tērā te ata, te rā rānei i rere pai ai.

I te rā o te waitohutanga, ka oho ake i te ata, āe he tūkōrehu te āhua, he pūnehunehu anō engari ka hiki, ka rangi mokopuna.

Kātahi ka tae ki pōwhiri i ngā iwi i pōwhiritia, ko te Karauna i muri mai, ā, ko te whakapāha i muri iho.

Kātahi ka rere te aumihi a te iwi ki te rāngai Tiriti whānui mō rātou i whakatutuki, i tae atu ai hoki mātou ki te waitohutanga.

Ka hoatu i tētehi taonga ki tēnā tangata, ki tēnā tangata. I karangatia tēnā, tēnā o te rāngai Tiriti, ā, ka mihia i mua i ngā iwi katoa, me ērā atu anō o ngā iwi i tae manuwhiri mai, i mua hoki i te Karauna mō ā rātou mahi...mō te whakataunga. Nā reira, ka āta karangatia tēnā, tēnā o mātou, kaua ko mātou anake ā-rāngai nei, engari ko ō mātou rōia anō me Baden Vertongen rāua ko Anne Haira tahi, i mihia rāua mō ā rāua mahi mā te iwi o Raukawa. Ko tētehi atu anō o ō mātou mātanga, ko John Stokes anō tētehi mō ana mahi whakapāpā e pā ana ki ngā nekenekehanga o te rā me te... whakatatatanga atu ki taua rā, e hiahia ana hoki au ki te kōrero mōna, ko ia tētehi o te hunga i āwhina i a mātou mō taua rā.

Nā reira, koirā tētehi mea titi ki ōku maharatanga mōku ake, ko te tū ki mua i te iwi me te whiwhi i tēnei taonga mō rātou, nā te iwi.

Ko te mea tuarua e hiahia ana au ki te kōrero ake. I te taenga ki te wā e waiata tūturu ai, i Wharepūhunga, i te tō haere te rā, i te makariri haere, i te kore haere te awatea. Kātahi koe ka rongo i te “Au, au, au, au” ā, ka rere haere mai ēnei kererū ki roto. Mōhio koe, i waho katoa mātou i te ātea, engari ka rere kau atu, rere kau mai, rere kau atu, rere kau mai, ā ko te wā tēnei o te waitohutanga, koia tēnei ko ēnei kererū.

Mōhio koe, ko tētehi mea e tino rongo nei au, “He tohu, he tohu tērā” he ātaahua. He tino ātaahua.

Koirā tētehi mea e kore au e wareware i te rā o te whakaaetanga whakataunga. Āna, katoa katoa atu hoki he ātaahua, he rite rānei te hirahira, engari koirā tētehi wā e titi nei ki taku hinengaro, i aua kererū, i ātaahua...he tohu noa mō mātou i reira e noho ana. Ko te mea puku kata hoki, ko ētehi o ngā koroua... e noho ana ētehi koroua i muri, i te pēnei “he pū tā tētehi?” Mōhio koe, “he shangai tā tētehi?” rānei, nā te nui hoki, he nunui ēnei kererū. Ko ētehi kōrero nā ō mātou koroua, kuia hoki i Wharepūhunga, “āe māpu ana ā rātou kererū i reira, engari kāore i kitea mō te wā tino roa”.

Ko te rerenga mai i taua wā tonu, i taua wā, i tērā kaupapa, ko te whakapūmautanga tērā e ai ki tāku titiro.’