Chris McKenzie:

Nā reira, ka whakaaro ake mātau me aha anō. I pai ki a mātou te huatau o ngā Whakawā mō te Pono me te Whakamauru i tū i Āwherika ki te Tonga. I ngā hapori i whakamatakuhia e ngā hunga.

I whakamatakuhia ngā hapori mangumangu ngā hunga. Ka haere ngā kaiwhakawā me te kōti ki ia hapori me te hari i te hunga nā rātou ērā mahi hē ki mua i ō rātou aroaro, ā, ka whakapuaki rātou i ō rātou kareāroto ki taua hunga.

Ka wātea hoki te tangata nāna aua mahi ki te kōrero, ā, mehemea e tika ana, ka tuku i ngā whakapāha tika. Ko tā rātou i kite ai i aua Whakawā mō te Pono me te Whakamauru, ko ngā Poumatua Pirihimana nāna i pāwhera, i pao, i kōhuru, i mahi tūkino hoki i ō rātou hapori, ka tū me te whakaputa kōrero mō ō rātou hara. Ka tūtaki ngā tāngata ki taua hunga, ka mōhio ki te ahunga mai o aua mahi. Ka kite rātou e tino kaniawhea ana taua hunga, ā, ka whakaae ki ā rātou whakapāha.

Nā reira, ka whakaaro ake mātou mā mātou anō tērā e whakahaere. He rā whakaaroha, he Minita anō i haere mai me te ngākau whakamānawa...me te Pirīmia, ā, ka noho whakamānawa mai me te whakarongo ki tēnā kaikerēme, ki tēnā kaikerēme e tūtū ki te kōrero mō tā rātou pīkau i ngā kerēme o ō rātou whaea, o ō rātou kuia rānei, ā, ka hōhonu te kōrero e pā ana te āhua o ō rātou whānau me tā te whānau kerēme. Ko tētehi o ngā kaikerēme ko taku wahine, ā i reira ia mō tana whaea, he kaikerēme rā hoki. I mate tana whaea e rua rā, e toru rā rānei i mua i te Whakawā mō te Pono me te Whakamauru. I kī atu au ki taku wahine, i tūranga ōkawa hei kaikerēme “Kāore au i te tino mōhio, mōhio koe, he wā nui mōu me ngā kareāroto. Kātahi anō tō whaea ka mate atu, ā, kāore i te mōhio mēnā koe ka pīrangi ki te tū.” Tōkeke mai ana ia. “Kāo, ka mahia atu tēnei mō taku whaea.”

I te māharahara au, engari koia tēnei te tikanga o tēnei hui. He tikanga kia hari mai ngā kaikerēme i ngā kerēme. He wāhi haumaru e puta ai ngā kōrero. Nā reira, ka tū taku wahine. I pānui au i tana kōrero whakarite, he pai. I kōrero mō te ngaromanga o te reo i ngā whakareanga e rua, ā, he mea nui ki a ia. Te kore hononga me te hūnuku mai i tō mātou rohe nā te kore whenua ā-iwi. Te kore mōhio ki tōna whānau, nā reira i tana tūnga ki te kōrero ka mahara au ka puta i a ia ētehi piro pai. Tu ake ana ki te kōrero, ka rere ngā roimata. Whakamau ana te titiro ki ngā Minita me te tioro atu “Nā koutou taku whaea i kōhuru! Ehara kau ana i a koutou te mahi, engari mōhio tonu au nā koutou i kōhuru. Ko ngā take i whakararu i a ia i tōna pakeketanga, he mea whakatoimaha e ngā ture e whakakanohi nei koutou, te ngarotanga o tōna āheinga nā ngā ture o ō koutou kāwanatanga me te āhua o tā koutou mahi ki tō mātou iwi.”

Kāore i pērā te pai o tōna reo. He nui atu ngā kanga i tāku e kōrero atu nei ināianei. He mata, he pūkare, ā ka ohorere te iwi. Koirā te horopaki mō te rā. I kōrerotia e te tangata.

I a mātou tētehi o ō mātou nana, ko Nana Kahu, ko tōna, kāore au e mōhio ana ki tōna pakeke, tata ki te 90 tau, nē, i nekehia haeretia ia ki tēnā wāhi, ki tēnā wāhi nōna e ohi ana. Kāore i pā ki a ia te ngaromanga ā-Kōti Whenua Māori, i pā tika tonu ki a ia te mahi ā-Karauna Ture Mahi Tūmatanui, whakamahia te Ture Mahi Tūmatanui hei tīhore mai i ō rātou whenua i a rātou. I mōhio pū ia ki te pānga o tērā mea, tērā te wā e noho ana ia i tōna kāinga ā-iwi i tōna ohinga, inamata kua kore ō rātou wāhi nohonga. I kōrero ia mō te noho ki Taupō me te tuatahitanga o te haere mai a te tangata ia rua wiki ki te tono ki tētehi mea e kīia nei ko te rīhi, ā, ka hiahia ki te moni kāore nei i a rātou, nā te mea kore rawa rātou i whiwhi mahi.

Kāore anō ngā Minita, ki taku whakaaro, i hui ā-kanohi noa ki te hunga i pāngia mārietia. He whānui ngā take i kōrerotia e mātou. E mōhio ana au i pā ki ngā Minita. E mōhio ana au, nā te mea i te taenga ki tā rātou urupare, kāore hoki tētehi i hiahia ki te kōrero. Ki taku whakaaro, i whakaritea he kōrero mā rātou, engari i tau te whakaaro kāore pea i tika nā runga i te taumata o ngā kareāroto. Nā reira ka kī mai rātou, “Kia whakaarotia tērā e mātou, ā he wā anō pea me mahi anō.”’

Nigel Te Hiko:

‘A Nana Kahu, i kōrero mai a Aunty Kahu e pā ana ki tēnei i te Rā Whakamauru. I whakahaere Rā Whakamauru mātou i te taha o Minita Finlayson rāua ko Louise Upston i taua wā. I pōwhiritia te Karauna kia haere mai ki te whakarongo ki ngā kōrero a tō mātou iwi, i konei i Tokoroa.

Ka tae mai te Minita, ā i muri mai i te pōwhiri ka whakatūngia e mātou ō mātou kaikerēme ki te tuku i ā rātou kōrero, ā ka kōrerotia e Nana Kahu tērā kōrero. Rere ana ō mātou roimata, kaua ko ngā roimata horihori e kaha kitea nei, engari he roimata tūturu inā hoki he kōrero tūturu.

Kāore te Minita i mōhio me aha i taua Rā Whakamauru. Rangirua katoa ana mātou ka pēwhea te āhua, engari ko tētehi mea i hiahia ai mātou, kia noho noa iho ia me te whakarongo. Kaua e kōrero.

Whakarongo noa ki a mātou, nā te mea hoki, ko tōna kaupapa ko te tuku i ngā tāngata kia kōrero ana i tā rātou i hiahia ai. I te kōrerotanga a Nana Kahu i taua kōrero, koirā pea tētehi kōrero mana kua rongo nei au. Kaha atu ana te mana i tana kōrero whakamutunga, ko taua kōrero mō ngā āhuatanga i pā ki ōna mātua he mamae ka maumaharatia mō āke tonu, engari ehara i te mea me kawe. He mamae me mauru anō ai tātou me te ora, ā, me mutu atu i tōna whakareanga e kore ai ngā whakareanga e haere ake nei e kawe i taua mamae.

Ki a au nei, he hautoa tērā. Kāore au e mōhio ana mehe kei a au te kaha, te manaaki rānei e ahu whakamua ai au i muri mai i tētehi mea pērā. Kāore au e mōhio ana mēnā rā ka taea e au. Engari ko te hautoa i whakaaturia mai e ia i taua rā, koirā te hautoa i rere ai ki te waitohutanga o te Whakaaetanga Whakataunga.

Ko Nana Kahu tērā i whakaae atu ki te whakapāha a te Karauna mō te iwi. Nā tōna ranga wairua i uru mai ai te hautoa ki a mātou kia whakaae atu ki te whakapāha a te Karauna.’