Ngāti Pūkenga
Video transcript
[Te tangi o te kōauau.]
(Te kāri whakapuaki mō ‘Te Tai Whakaea me Ngā Kōrero Whakatau Tiriti a Ngāti Pūkenga‘. Kei te kokonga ko ngā waitohu o Te Tāwharau o Ngāti Pūkenga me te Manatū Taonga Ministry for Culture & Heritage.)
[Te tangi o te puoro tuarongo.]
(Ka whiti atu ki tētahi ngahere e kanapa ana te rā.)
(Ka whiti atu ki te tomokanga o tētahi marae. He anga matatopa, hopunga koki-hahaka.)
(Ka whiti atu ki tētahi koko moana me ngā maunga kei tua. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuatahi.)
Kaikōrero 1: “Piki ake a Tāwhaki i te arakuiti. I whakatauira ai te ara a Rangi, te ara a Tūkaiteuru.”
(Ka puta i te kaikōrero tuatahi ‘ka kakea te ara whāiti…’ ka whiti atu ki tētahi koko moana me te tapātai. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
“Ka kakea te ara whāiti, ka kakea te ara whārahi.”
(Ka puta i te kaikōrero tuatahi ‘ko te ara i whakatauira ai…’ ka whiti atu ki te moana, te whenua me tētahi rori kōpiko. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
“Ko te ara i whakatauira ai tō tupuna.”
(Ka puta i te kaikōrero tuatahi ‘…ko te ao roroa…” ka whiti atu ki tētahi awa kei te taha o te repo. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
“Ko te ao nunui, ko te ao roroa, ko te ao whiti te rā. Tēnā ka eke.”
(Ka puta i te kaikōrero tuatahi ‘…kei ō mana i runga…’ka whiti atu ki te koko moana me tētahi tāhuna. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
(Ka puta i te kaikōrero tuatahi ‘…kei ō ariki…&lrsquo;ka whiti atu ki tētahi papa kūtae arumoni kei roto i te moana i muri tata tonu i ētahi puke. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
(Ka puta i te kaikōrero tuatahi ‘…kei ō taura…’ka whiti atu ki te tapātai me te tōnga o te rā. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
“Kei tō ihi, kei tō mana, kei ō mana i runga, kei ō ariki, kei ō tapairu, kei ō pūkenga, kei ō wānanga, kei ō taura, kei ō tauira. Tūturu whakamaua kia tina. Tina! Haumie, hui e. Taiki e!”
(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuatahi e aro ana ki te kāmera. Ka putaputa mai te ingoa ‘Ngāti Pūkenga ki Manaia’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho i te kaikōrero mō tētahi wā poto. Ka whai mai ko te ingoa ‘Haerengārangi Mikaere’.)
(Ka whiti atu ki tētahi tuanui whero me te pātītī kei mua tonu. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
(Ka whiti atu ki te tomokanga o tētahi marae me te wharau o te wharenui. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
(Ka whiti atu ki te wharenui o ‘Te Kouorehua’ me tētahi huinga tāngata kei mua tata tonu i te pātītī. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuarua. Ka putaputa mai te ingoa ‘Ngāti Pūkenga ki Ngāpeke’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho i te kaikōrero mō tētahi wā poto. Ka whai mai ko te ingoa ‘Rahera Ohia’.)
Rāhera Ohia: “Ki a au nei, he iwi whai tohu mātauranga mātou. Mēnā rānei kei te pono tēnā, e aua. Kāore pea au e whakaae ana he hirahira rawa atu tēnei mea te tohu whare wānanga, heoi anō. Heoi… Koinā pea tētahi o ngā uh, tētahi mea e mōhiotia nei mātou. Engari mōku ake… Ki a au nei ko te mea nui katoa e rongonui nei mātou ko tēnei, he iwi ngākau tapatahi mātou.”
Kaiuiui: “Ka rawe tēnā hei whakakapi engari e rua tonu aku pātai.”
[Ka katakata rāua.]
[Te pekī a ngā manu me te wai e rere ana.]
(Ka whiti atu ki tētahi awa; ki tētahi ngahere, ki ētahi whare me ētahi puke. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
[Ka puta te reo o te kaikōrero tuatoru.]
(Ka puta i te kaikōrero tuatoru ‘…when the chief from Waharoa…”, ka whiti atu ki tētahi puke I te ngahere. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
Kaikōrero 3: “Ko tētahi o ngā whakataukī matua o te takiwā nei. E whakapae ana au, i te wā i haere mai te rangatira nō Waharoa ka kite ia…i ngā…me kī, ngā…i a Ngāti Pūkenga, i ngā whānau e tāmuimui ana i te tāhuna ki te hakari. I te kai rātou, i te kohikohi rātou i ētahi whētiko ka kaingia.”
(Ka puta i a te kaikōrero tuatoru ‘…picking up these mud snails and having a kai’, ka whiti te aro ki te kaikōrero tuawhā.)
Kaikōrero 3: “He paruparu te kai, he taniwha ngā tāngata. Hamuti wera, niho tetē. Kia tahuri atu ki a Ngāti Pūkenga. Nāku e pakeke haere ana i Ngāpeke ehara i te mea… Kāti, kīhai au i rongo kōrero mō Ngāti Pūkenga.”
(Ka puta i te kaikōrero tuatoru ‘…in terms of Ngāti Pūkenga…’, ka whiti atu ki tētahi tokorua kei te tēpu e noho ana.)
(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuatoru. Ka putaputa mai te ingoa ‘Ngāti Pūkenga ki Ngāpeke’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho i te kaikōrero mō tētahi wā poto. Ka whai mai ko te ingoa ‘Rehua Smallman’.)
Rehua Smallman: “Kia pono te kōrero. Ahakoa kāore mātou… Kāore mātou i tino… Nōku e pakeke haere ana, me uaua ka rangona me kī...te motuhaketanga o ngā iwi… E whakapae ana au ko Ngāi Te Rangi anake i kōrerotia. Nā te mea, i tērā wā rā i pōhēhē ētahi o mātou, kua whakaaro ake he Ngāi Te Rangi kē mātou.”
(Ka puta i a Rehua Smallman ‘…a lot of our people…’, ka whiti te aro ki tētahi e noho ana i te tēpu, e kōrerorero ana.)
Rehua Smallman: “He hapū kē mātou nō Ngāi Te Rangi. Kei te maumahara hoki au ki taku matua nānā i toai ngā kōrero a tō mātou kuia a Merataka. Toai atu, toai mai tana kōrero he iwi a Ngāti Pūkenga ehara i te hapū.”
(Ka puta i a Rehua Smallman ‘…he would use to say…’, ka whiti atu ki a Rehua Smallman e kōrero ana ki te kāmera.)
Rehua Smallman: “Hoki atu, hoki atu tana kōrero. Heoi… I tipu mai mātou i raro i te whakaaro, he hapū a Ngāti Pūkenga nō Ngāi Te Rangi.”
(Ka puta i a Rehua Smallman ‘…Ngāti Pūkenga was a hapū of Ngāti Rangi’, ka whiti te aro ki tētahi puke, ā, ki te moana. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
(Ka whiti te aro ki tētahi hururua. He anga matatopa, ā-manu.)
(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuawhā. Ka putaputa mai te ingoa ‘Ngāti Pūkenga ki Manaia’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho i te kaikōrero mō tētahi wā poto. Ka whai mai ko te ingoa ‘Shane Ashby”.)
Shane Ashby: “Mō Pūkenga…kei te mārama au ki te whakautu a tōku whaea ki tēnā pātai, ā, e aua. Kei te mārama au ki te take i rangirua ai ia, ā, i rangirua anō hoki tērā reanga. I a au e rangahau ana, ā, e whai haere ana i te ara ki te kōrero ki ō mātou kaumātua, ō mātou kuia, mārakerake ana te kitea kāore hoki rātou i te tino mōhio ko wai hoki a Ngāti Pūkenga.”
(Ka puta i a Shane Ashby ‘…even they didn’t fully understand who Ngāti Pūkenga were…’, ka whiti atu ki tētahi tangata e noho ana i te papa e pānui ana i tētahi pepa.)
Shane Ashby: “Tērā tētahi o ō mātou kuia tawhito, kuia ātaahua, ko Aunty Bonnie Renata. Ka hoki mahara ki a māua e whitiwhiti kōrero ana, ka tahuri mai ki a au, ka uia te pātai, ‘E tama, ko wai a Ngāti Pūkenga? Nā te mea kāore anō mātou kia rongo ki tērā ingoa, kāore anō au kia rongo ki tērā ingoa. Ko Ngāti Kiore Kino anake te ingoa i kōrerotia i roto o Manaia. Kāore au i mōhio ki a Ngāti Pūkenga āpanoa ki ēnei wā.”
(Ka puta i a Shane Ashby, ‘…because we’ve never heard that name …’, ka hoki ki te aro ki a Shane e kōrero ana ki te kāmera.)
Shane Ashby: “He whakakori tērā i ngā whakaaro. Heoi anō, e mārama ana ki te take e pērā ana. Ko Te Tāwera. He ingoa anō tēnei o tō mātou iwi. Kāore he tangata kotahi i mōhio ki tēnā. Kua roa nei e ngaro ana. Ahakoa ngā pukapuka miniti e horapa nei te ingoa, Te Tāwera. Nō reira, uia mai te pātai ko wai a Ngāti Pūkenga ināianei. Ko mātou ngā hua ēnei tīpuna hirahira tokotoru. Ko Pūkenga nō Mātaatua. Koinei ō mātou tātai whakapapa tūturu. Ko te pūtahitanga o ngā tūpuna o Ngāti Pūkenga me ēra o Kūmaramāoa nō te iwi o Waitaha i puta mai ai ko Te Tāwera. Taua ingoa rā, taua ingoa kua utaina ki runga ki ētahi wāhinga o Ngāti Pūkenga. Ina koa, rātou i te noho ki roto o Maketū i ērā wā rā. Āpaia ko te hononga whakapapa tuatoru, te tātai heke ki a Horouta. Mai i a Rongowhakaata rāua ko tāna tama, a Rongopopoia. Nā reira ko Rongopopoia, ko Kūmaramāoa rātou ko Pūkenga. Ko Ngāti Pūkenga tēnā e tū atu nei. Ka mutu, he kupu taurangi tēnei, katoa mātou i heke iho mai i a rātou.”
(Ka puta i a Shane Ashby ‘…we are all descendant from there’, ka whiti te aro ki tētahi puke hururua kei rahaki o te moana. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuarima. Ka putaputa mai te ingoa ‘Ngāti Pūkenga ki Pakikaikutu’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho i te kaikōrero mō tētahi wā poto. Ka whai mai ko te ingoa ‘Hori Parata’.)
Hori Parata: “Kāti, ko tāku i rongo ai mō ngā wā o mua, i te haeretanga atu o Moeroa me tana tauā ki konei ki Pēwhairangi ki te tiki pū.”
(Ka puta i a Hori Parata ‘…get some guns’, ka whiti atu ki ētahi matakūrae me te tāhuna. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
Hori Parata: “E ai ki te kōrero, i a rātou e haere mai ana, ka hiahia a boy ki te haere ki te tūtaki atu…ki te kite atu i tōna tuahine i mauheretia e Ngāpuhi i Tauranga, e whakapae ana au.”
(Ka puta i a Hori Parata ‘…in Tauranga I think’, ka whiti atu ki tētahi whare me ngā kupu ‘Tamaterau Hall For Hire’ e iri ana i te pakitara.)
Hori Parata: “Ā, ka mau ia ki reira ki Tamaterau. He mea kōhurutia e ērā tāngata kei roto o Whāngārei i tērā wā rā.”
(Ka puta i a Hori Parata ‘…those people at Whangārei at the time’, ka whiti te aro ki tētahi kōti tenehi.)
Hori Parata: “Nō Marupō. Ko tāku noa, koinei ngā kaupapa i ngā rā o mua.”
Kaiuiui: “Āe.”
(Ka puta i a Hori Parata ‘…what I meant is that’s what was happening...’, ka whiti atu ki a Hori e kōrero ana ki te kāmera.)
Hori Parata: “Tārake ana te kitea, me kī… Me kīia iho, koinā pea te āhua i ngā rā mua, nē. Kei te mātakitaki ō mātou tāngata i ngā wā katoa nē. Kāore e kore i mōhio rātou mēnā rānei koe he uri nō te, nō tērā waka.”
(Ka puta i a Hori Parata ‘…off that waka’, ka whiti te aro ki tētahi wāpu, ā, kei tua ko ētahi poti i te moana.)
Hori Parata: “Me Tirarau, me ērā atu atu. Me Iwitahi. I rongo au, i mate a Moeroa i a ia e noho ana i reira. Engari ko te tokorua i whakamoea e Ngāti Hine ki a rāua wahine ko Whatarau rāua ko Tiketike.”
(Ka puta i a Hori Parata ‘…but the two that were given wives…’, ka whiti atu ki a Hori e aro mai ana ki te kāmera.)
Hori Parata: “Heoi anō, i tautoko rāua i ngā pakanga i Ruapekapeka.”
(Ka puta i a Hori Parata ‘…at Ruapekapeka’, ka whiti te aro ki tētahi awa, ki tētahi ngahere, ki ētahi whare me ētahi puke. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
(Ka whiti atu ki te kaikōrero kei mua tonu i tētahi wharenui. Ka putaputa mai te ingoa ‘Ngāti Pūkenga ki Ngāpeke’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho i te kaikōrero mō tētahi wā poto. Ka whai mai ko te ingoa ‘Te Harawira Ohia’.)
Te Harawira Ohia: “Mō ngā kōrero tuku iho, ka whakahuahua au i a Pūkenga me te tauā. Ko Ngā Matā-kai-kutu-kurī. He mea mōhiotia mātou ko Ngā Matā-kai-kutu-kurī. He kaiponu i utua. Mō te hunga hiahia āwhina, i karanga rātou i a Pūkenga. Mātou ko Ngā Pōtiki. Ko mātou, ko rātou rānei, inā noa atu ko mātou i konei i Ngāpeke. I rongonui a Ngā Pōtiki mō te kakari i roto i te wai.”
(Ka puta i a Te Harawira Ohia ‘…us or these ones…’, ka whiti te aro ki tētahi whare, te wharau whero me te pātītī kei mua tonu. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
Te Harawira Ohia: “Nō reira, kāore mātou mō te pakanga i runga i te whenua.Engari i roto i te wai kē. Ka kōhurutia rātou katoa i te wai, i roto i ngā taikoraha me te pūahatanga anō hoki. Oh, kia mōhio mai koe. Kei te wāhi o ngā paetai me ērā atu mea.”
(Ka puta i a Te Harawira Ohia ‘…where the mangroves are’, ka hoki atu te aro ki a Te Harawira e kōrero ana i mua tonu i te wharenui.)
Te Harawira Ohia: “Nō reira, koinā tētahi o ngā whakaaro ka horahia e au mō, inā noa atu mō ngā rangatahi e kuhu ana ki te kapa haka, te whutupōro hoki. E puta ana ki te whīra me maumahara ki tēnā, ko Ngā Matā-kai-kutu-kurī o Ngāti Pūkenga. He mea utua mātou ki te aru tāngata, he kaikōhuru me kī. Koirā tāku.”
(Ka puta i a Te Harawira Ohia ‘…is how I like to call it’, ka whiti te aro ki te poti e haere ana i te moana. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
(Ka whiti te aro ki a kaikōrero tuatahi e noho ana i te tūru.)
Haerengārangi Mikaere: “Kua roa nei te wā a Manaia e mōhiotia ana e āna manuhiri mō tana kāpata kai.“
(Ka puta i a Haerengārangi Mikaire ‘...for the kāpata kai...’, ka whiti te aro ki te matakūrae me te moana i tōnga o te rā. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
Haerengārangi Mikaere: “Me te mōhio ki ngā wā i a au me ngā wā o nāianei, kei te hāpai tonu tō mātou iwi i ngā tukanga o te kāpata kai. Ā, me te whatiwhati o ngā kō kia ora tonu ngā taonga tuku iho mō ō mātou uri, ā, haere ake nei.”
(Ka pura i a Haerengārangi Mikaire ‘...the resource available to our people...’, ka whiti ki a Haerengārangi e kōrero ana ki te kāmera.)
Haerengārangi Mikaere: “Kia mōhio tonu ā mātou mokopuna ki te āhua o te kōura. Kei reira ētahi wāhi puta noa i Aotearoa kua ngaro i a rātou tēnā. Mai i ngā moutere o uki. Ā, kore kore rawa mātou e tuku kia pērā hoki a Manaia. Manohi anō, me kīia ake he nui tonu ngā mahi.”
(Ka whiti atu ki te anga matatopa, hopunga ā-manu e rere arorangi atu ana i tētahi marae.)
(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuawhitu. Ka putaputa mai te ingoa ‘Ngāti Pūkenga ki Maketu’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho i te kaikōrero mō tētahi wā poto. Ka whai mai ko te ingoa ‘Mereana Moko’.)
Mereana Moko: “Āna, ko Kaikokopu tō mātou awa. Mō te taha ki te pepeha, kāore pea ō mātou pepeha pēnei i te nuinga me ōna maunga, ōna awa. Heoi, he awa tō mātou. Kāore ō mātou maunga ake. Engari e kore ētahi e tohe mēnā rānei he kanohi kitea tō mātou, i nohia rānei e mātou te awa o Kaikokopu. Ko te pūtake ko Tāheke, e taitata ana ki te wairere o Ōkere. Ko Tāheke te marae i reira. Kāore i tawhiti atu i reira ko te pūtake o te awa o Kaikokopu. Ka rere atu ki ngā whenua o Paengaroa me Maniatūtū, ka rere tonu ki muri o Waewaetūtuki, ā, mutu atu ki te pūahatanga o Waihī.”
(Ka puta i a Mereana Moko ‘...it travels through Paengaroa lands and Mangatutu...’, ka whiti te aro ki tētahi ngutuawa me te pūahatanga. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
Mereana Moko: “Koia tō mātou… Me kī, tō mātou pātaka kai i a mātou e noho ana i Maketū. Nō mai rā anō mātou e noho tahaki ana i konā, nō te taenga tuatahi mai, ā, tae rawa ki tēnei wā.”
Kaiuiui: “Āe.”
Mereana Moko: “Nō reira, āe, ko Kaikokopu. He mea tapa ki tēnā ingoa nā te nui o te kōkōpu, arā te huhua kei roto i taua awa.”
Kaiuiui: “I nē.”
Mereana Moko:“Ka rere whakarunga ki Rotorua ki te whakawhānau. Nō reira, koia hoki tō mātou awa.”
(Ka puta i a Mereana Moko ‘...that’s our awa...’, ka whiti atu ki a Mereana e kōrero ana ki te kāmera.)
Mereana Moko: “Mai i tō mātou… Ko Waewaetūtūki te kōhanga o ngā whenua i Maketū.”
Kaiuiui: “Āe.”
Mereana Moko: “Me kī, he uaua tonu ki te āta whakamārama i te takiwā o Waewaetūtūki. Heoi, kei waenganui tonu o Paengaroa, o Pungakawa me te tāone o Maketū e mōhio nei mātou. Ko ā mātou kiritata ēnā. Ko te takiwā me kī, te wāhi o waenganui ko Waewaetūtūki.”
(Ka puta i a Mereana Moko ‘…Maketu township…’, ka whiti atu ki tētahi ngutuawa, ki tētahi matakūrae me ētahi kāinga. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
(Ka whiti atu ki tētahi rori kōpiko i te taha o te koko moana. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuarima e kōrero ana ki te kāmera.)
Hori Parata: “Kāore e kore ko te kiore te tino kai i konei, mō tō mātou iwi. Kāore mātou… Ehara te kiore he rat.”
Kaiuiui: “Āe.”
Hori Parata: “He kiore kē.”
Kaiuiui: “Oh, kiore kē?”
Hori Parata: “Āe, āe, āe. Anei ngā rerekētanga o te kiore i te kiore Pākehā.Ehara ia i te kaikawe i ngā mate pēnei me te kiore Pākehā e kawe nei te ngāngara ki te ngaua koe ka māuiui.”
Kaiuiui: “I nē.”
Hori Parata: “Ka tahi. Tekau mā rua marama noa iho te roa o te ora. Ka toru, koinā te… Kia kīia iho, e toru ngā whakangote i haramai ki konei. Ko te tangata, te kurī me te kiore. He mea wehe te tangata me te kurī. Engari anō te kiore he taketake nō Hawaiki. Tae noa mai ki tēnei wā.”
Kaiuiui: “Wehi nā.”
Hori Parata: “Kāore he paku tohu kua nanua ia ki ngā kiore Pākehā e rua, ki te kiore iti rānei. He momo tēnā.”
Kaiuiui: “Ka tika.”
(Ka puta i a Hori Parata ‘…that’s unique man’, ka whiti te aro ki tētahi tāhuna kua kapia e te angaanga, ki te moana me tētahi ngahere kua kapia e te rākau.)
Hori Parata: “Kāti, ka nui ō mātou tāngata ka warea kē e ngā whakatau a te Pākehā. ‘He kiore noa iho tēnā.’”
Kaiuiui: “Āna.”
Hori Parata: “Nē rā?”
Kaiuiui: “Āe.”
Hori Parata: “Ehara i te mea he taiea tēnā te kai kiore i ērā wā. Ko te mea rā, he kai rangatira tērā. Me kī, kāore i ōrite ki te kai pipi. Me kī, he momo nē. Mō ngā tino kaupapa. Me kī, muri mai i tō puhoro kei te hiahia pea koe ki te kai i ētahi kiore. Āe.”
(Ka puta i a Hori Parata ‘…special kaupapa…’, ka whiti te aro ki a Hori e kōrero ana ki te kāmera.)
(Ka whiti atu ki te tihi o tētahi puke kua kapia e te rākau. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)
(Ko te reo o te kaikōrero tuarua a Rāhera Ohia. Ka whiti atu ki a Rāhera e kōrero ana ki te kāmera.)
Rāhera Ohia: “Nō reira, ki te whakaaro ake au ki ēnei mea katoa, nō te wā tonu o…um, nōku e tamariki ana, me kī…e rongo ana mō Ngāti Pūkenga me te whakaaro ake ki te kupu pūkenga. Me kī. Kāore he huna o te kupu nē. Ā, mōku, mōku ake ko Ngāti Pūkenga te iwi e āhei ana ki te ranga i ngā tira. Me kī.”
Rāhera Ohia: “Mōku ake…ki te huihui mai mātou, e taea ana e mātou te ārahi i ngā tira i ngā wā taumaha kia tae atu rātou ki ngā pae e wawatangia ana. Nō reira, mōku ake he iwi mātou e ranga ana i ngā tira, mōku ake. Kei te pērā au, ā haere ake nei. E kore pea tērā e panoni. Ka mutu, e awhitu noa ana a roto kei te pērā hoki ngā whakaaro o ā mātou uri.”
(Te kāri whakakapi me ngā kupu ‘Te Tai | Treaty Settlement Stories’. Kei te pokapū o te mata ko ngā kupu ‘Explore more stories on tetai.nz’.)
Whakapapa
Ko tā te pou whakapapa nei he whakakanohi i ō mātou tīpuna. Otirā, he whakaahua i ngā paparanga o tō mātou iwi mai i a Toroa, heke iho ki a Wairaka, heke iho ki a Tamatea-ki-te-Huatahi, heke iho ki a Tānemoeahi, heke iho ki a Pūkenga. Kitea ai ngā tohu o te kauwae runga, o te kauwae raro me te ngututa e mōhio ai koe he rangatira, he tohunga, ēnei tīpuna.
Ngā wāhi noho o Ngāti Pūkenga
Kua rongonui te haerenga o Pūkenga rāua ko tana teina a Te Ahuru i tō rāua kāinga i Ōwhakatoro (e pātata ana ki Rūātoki) ki te moana o Tauranga, ka tapainatia ai ngā pae o Kaimai. I tōnā tikanga kua hūnuku a Pūkenga i āna tāngata ki te moana o Tauranga noho ai, engari i kōhurutia ia i te pakanga ki Ōwhakatoro.
Nā wai rā ka arahina te iwi a Pūkenga e tāna tamaiti a Te Whetū o Te Rangi ki te moana o Tauranga noho ai. I noho a Ngāti Pūkenga i Ōpōtiki i mua i te haere whakateuru ki Tauranga, ki tō rātou kāinga o Ngāpeke kei Te Tāhuna o Rangataua (kei te taha rāwhiti o te moana o Tauranga). Ko Ngāti Ha kē te iwi i mua, ā, nā runga i ngā hononga ki a Ngāti Ha he papa kāinga tō Ngāti Pūkenga ki Maketū. Ka noho hoki a Ngāti Pūkenga ki a Ngāti Maru i ētahi whenua kei Te Tara o Te Ika-a-Maui (kei Manaia), ā, he kāinga tō rātou i Whangārei (ko Pakikaikutu).
Whakaaetanga whakataunga
I kuhu a Ngāti Pūkenga (i raro anō i Te Au Mārō o Ngāti Pūkenga Charitable Trust) ki te whiriwhiri kōrero me te Karauna i te tau 2010 hei whakatau i āna kerēme tiriti o mua. Nā te horapa o ngā whenua o Ngāti Pūkenga ka wāhiruatia ngā whiriwhiri kōrero ki ngā rohenga whiriwhiri Karauna e rua (ki Tauranga me Hauraki), ā, ki waenganui i ngā whiriwhiri kiritahi me ngā whiriwhiri kiritōpū anō hoki.’1
I tata riro ngā whenua katoa o Ngāti Pūkenga mō muri mai i te uakitanga o te kairiri e te Karauna i te tau 1864 me te raupatutanga o ngā tino whenua i te tūāuru o Bay of Plenty. I pēnei rātou, ahakoa i mana te oati a Ngāti Pūkenga ki te Karauna e kore rātou e kuhu ki te whawhai. 2
I te tau 2013 ka whakatakotoria ki mua ki te iwi ko ngā hua o ngā whiriwhiri kōrero nā te rōpū Te Matakahi i ārahi. Ka hainatia te Whakaaetanga Whakataunga me te Karauna i te marae o Te Whetū o Te Rangi, i te 7 o Apereira 2013. Ko te pūtaketanga mai tēnei o te tarahiti o Te Tāwharau o Ngāti Pūkenga, ko ia hei kaiwhiwhi mō ngā rawa o te whakataunga.
Ko ētahi o ngā rawa o te whakataunga:
- He kōrero hītori kua whakaaetia mō ngā hononga kei waenganui i a Ngāti Pūkenga me te Karauna
- Ngā mihi me ngā whakapāhātanga a te Karauna
- Ngā puretumu ahurea, tae noa ki te whakahokitanga mai o ngā tino wāhi me te whakarauoratanga marae
- Ngā puremutu ā-pūtea, ā-arumoni i eke ki te $5 miriona.3
Te hainatanga o te Whakaaetanga Whakataunga Tiriti a Ngāti Pūkenga ki te marae o Te Whetū o Te Rangi, i Otukopiri, i te 7 o Āpereira 2013. Nā Robin Ohia ngā whakaahua kua tāruatia me te whakaae a Te Tawharau o Ngāti Pūkenga.
Mai i te taha whakarunga, mauī:
He tamariki nō Te Kura Kaupapa Māori o Otepou;
He whānau nō Ngāti Pūkenga;
Ko Piripi Kahotea-Rangikotua e whakatata ana ki te wero i te Karauna;
He kuia i te mahau o te wharenui o Te Whetū o Te Rangi, mai i te taha mauī: Debbie Henton, Irimena Heke, Elaine Tapsell, Joan Douglas, Puti Dey, Pearl Newman Raewyn Douglas, Rangi Oliver and Janna Hawira;
Te Awanuiarangi Black me ētahi atu kaikōrero, Hori Parata, Waka Taite, Rehua Smallman, rātou ko Kairau Ngāwha Takotohiwi kei te paepae o Ngāti Pūkenga.
I tua atu o ngā kerēme tiriti o mua, e whai pānga ana a Ngāti Pūkenga ki te rōpū o Tauranga Moana Iwi Collective – he kiritōpū mō ngā iwi o te Bay of Plenty e noho nei i te moana o Tauranga: ko Ngāi Te Rangi, ko Ngā Hapū o Ngāti Ranginui rātou ko Ngāti Pūkenga. Nō te 21 o Hānuere 2015 hainatia ai e Tauranga Moana Iwi Collective te whakaaetanga whakataunga me te Karauna mō te puretumu tiriti kiritōpū mō ngā rawa whaipānga.
I whai wāhi atu hoki a Ngāti Pūkenga ki a Hauraki Collective, nā runga anō i ōna hononga ki a Hauraki. Hei māngai rātou mō ngā iwi tekau mā rua o Hauraki i ngā whiriwhiri whakataunga tiriti o mua (he rerekē i ngā whakataunga tiriti kiritahi ā-iwi).
Tirohia te paetukutuku o te Tāwharau o Ngāti Pūkenga mō te roanga ake o ngā kōrero whakataunga: Treaty Settlements—Te Tāwharau o Ngāti Pūkenga