F Ngāti Pūkenga – Te Tai - Kōrero Whakataunga Tiriti

Te Tai – Treaty Settlement Stories

Kōrero: Ngāti Pūkenga

Ngāti Pūkenga

Ka heke a Ngāti Pūkenga i a Pūkenga, nāna i whānau, i noho i Rūātoki, ā, i whakanoho anō hoki i āna tāngata ki roto ki te moana o Tauranga. Kīia ai hoki a Ngāti Pūkenga ko Ngāti Ha, rātou o Ngāti Pūkenga i noho tonu i Maketū (Te Moana-a-Toitehuatahi). He kāinga anō tō te iwi i ngā wāhi takutatai moana, arā ko Ngāpeke (tata tonu ki Otukopiri i te moana o Tauranga), ko Manaia (Te Tara o Te Ika-a-Maui) me Pakikaikutu (Whangārei).
Ko te Ika-ā-Maui me tētahi whai e ōrite ana te rahi kua tuhia ki ngā tae kākāriki me te kiwikiwi
Video transcript

[Te tangi o te kōauau.]

(Te kāri whakapuaki mō ‘Te Tai Whakaea me Ngā Kōrero Whakatau Tiriti a Ngāti Pūkenga‘. Kei te kokonga ko ngā waitohu o Te Tāwharau o Ngāti Pūkenga me te Manatū Taonga Ministry for Culture & Heritage.)

[Te tangi o te puoro tuarongo.]


(Ka whiti atu ki tētahi ngahere e kanapa ana te rā.)


(Ka whiti atu ki te tomokanga o tētahi marae. He anga matatopa, hopunga koki-hahaka.)


(Ka whiti atu ki tētahi koko moana me ngā maunga kei tua. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)


(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuatahi.)


Kaikōrero 1: “Piki ake a Tāwhaki i te arakuiti. I whakatauira ai te ara a Rangi, te ara a Tūkaiteuru.”


(Ka puta i te kaikōrero tuatahi ‘ka kakea te ara whāiti…’ ka whiti atu ki tētahi koko moana me te tapātai. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)

“Ka kakea te ara whāiti, ka kakea te ara whārahi.”


(Ka puta i te kaikōrero tuatahi ‘ko te ara i whakatauira ai…’ ka whiti atu ki te moana, te whenua me tētahi rori kōpiko. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)

“Ko te ara i whakatauira ai tō tupuna.”

(Ka puta i te kaikōrero tuatahi ‘…ko te ao roroa…” ka whiti atu ki tētahi awa kei te taha o te repo. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)

“Ko te ao nunui, ko te ao roroa, ko te ao whiti te rā. Tēnā ka eke.”


(Ka puta i te kaikōrero tuatahi ‘…kei ō mana i runga…’ka whiti atu ki te koko moana me tētahi tāhuna. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)


(Ka puta i te kaikōrero tuatahi ‘…kei ō ariki…&lrsquo;ka whiti atu ki tētahi papa kūtae arumoni kei roto i te moana i muri tata tonu i ētahi puke. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)


(Ka puta i te kaikōrero tuatahi ‘…kei ō taura…’ka whiti atu ki te tapātai me te tōnga o te rā. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)

“Kei tō ihi, kei tō mana, kei ō mana i runga, kei ō ariki, kei ō tapairu, kei ō pūkenga, kei ō wānanga, kei ō taura, kei ō tauira. Tūturu whakamaua kia tina. Tina! Haumie, hui e. Taiki e!”


(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuatahi e aro ana ki te kāmera. Ka putaputa mai te ingoa ‘Ngāti Pūkenga ki Manaia’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho i te kaikōrero mō tētahi wā poto. Ka whai mai ko te ingoa ‘Haerengārangi Mikaere’.)


(Ka whiti atu ki tētahi tuanui whero me te pātītī kei mua tonu. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)


(Ka whiti atu ki te tomokanga o tētahi marae me te wharau o te wharenui. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)


(Ka whiti atu ki te wharenui o ‘Te Kouorehua’ me tētahi huinga tāngata kei mua tata tonu i te pātītī. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)


(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuarua. Ka putaputa mai te ingoa ‘Ngāti Pūkenga ki Ngāpeke’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho i te kaikōrero mō tētahi wā poto. Ka whai mai ko te ingoa ‘Rahera Ohia’.)

Rāhera Ohia: “Ki a au nei, he iwi whai tohu mātauranga mātou. Mēnā rānei kei te pono tēnā, e aua. Kāore pea au e whakaae ana he hirahira rawa atu tēnei mea te tohu whare wānanga, heoi anō. Heoi… Koinā pea tētahi o ngā uh, tētahi mea e mōhiotia nei mātou. Engari mōku ake… Ki a au nei ko te mea nui katoa e rongonui nei mātou ko tēnei, he iwi ngākau tapatahi mātou.”

Kaiuiui: “Ka rawe tēnā hei whakakapi engari e rua tonu aku pātai.”

[Ka katakata rāua.]

[Te pekī a ngā manu me te wai e rere ana.]


(Ka whiti atu ki tētahi awa; ki tētahi ngahere, ki ētahi whare me ētahi puke. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)

[Ka puta te reo o te kaikōrero tuatoru.]


(Ka puta i te kaikōrero tuatoru ‘…when the chief from Waharoa…”, ka whiti atu ki tētahi puke I te ngahere. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)

Kaikōrero 3: “Ko tētahi o ngā whakataukī matua o te takiwā nei. E whakapae ana au, i te wā i haere mai te rangatira nō Waharoa ka kite ia…i ngā…me kī, ngā…i a Ngāti Pūkenga, i ngā whānau e tāmuimui ana i te tāhuna ki te hakari. I te kai rātou, i te kohikohi rātou i ētahi whētiko ka kaingia.”


(Ka puta i a te kaikōrero tuatoru ‘…picking up these mud snails and having a kai’, ka whiti te aro ki te kaikōrero tuawhā.)

Kaikōrero 3: “He paruparu te kai, he taniwha ngā tāngata. Hamuti wera, niho tetē. Kia tahuri atu ki a Ngāti Pūkenga. Nāku e pakeke haere ana i Ngāpeke ehara i te mea… Kāti, kīhai au i rongo kōrero mō Ngāti Pūkenga.”


(Ka puta i te kaikōrero tuatoru ‘…in terms of Ngāti Pūkenga…’, ka whiti atu ki tētahi tokorua kei te tēpu e noho ana.)


(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuatoru. Ka putaputa mai te ingoa ‘Ngāti Pūkenga ki Ngāpeke’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho i te kaikōrero mō tētahi wā poto. Ka whai mai ko te ingoa ‘Rehua Smallman’.)

Rehua Smallman: “Kia pono te kōrero. Ahakoa kāore mātou… Kāore mātou i tino… Nōku e pakeke haere ana, me uaua ka rangona me kī...te motuhaketanga o ngā iwi… E whakapae ana au ko Ngāi Te Rangi anake i kōrerotia. Nā te mea, i tērā wā rā i pōhēhē ētahi o mātou, kua whakaaro ake he Ngāi Te Rangi kē mātou.”


(Ka puta i a Rehua Smallman ‘…a lot of our people…’, ka whiti te aro ki tētahi e noho ana i te tēpu, e kōrerorero ana.)

Rehua Smallman: “He hapū kē mātou nō Ngāi Te Rangi. Kei te maumahara hoki au ki taku matua nānā i toai ngā kōrero a tō mātou kuia a Merataka. Toai atu, toai mai tana kōrero he iwi a Ngāti Pūkenga ehara i te hapū.”


(Ka puta i a Rehua Smallman ‘…he would use to say…’, ka whiti atu ki a Rehua Smallman e kōrero ana ki te kāmera.)

Rehua Smallman: “Hoki atu, hoki atu tana kōrero. Heoi… I tipu mai mātou i raro i te whakaaro, he hapū a Ngāti Pūkenga nō Ngāi Te Rangi.”


(Ka puta i a Rehua Smallman ‘…Ngāti Pūkenga was a hapū of Ngāti Rangi’, ka whiti te aro ki tētahi puke, ā, ki te moana. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)


(Ka whiti te aro ki tētahi hururua. He anga matatopa, ā-manu.)


(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuawhā. Ka putaputa mai te ingoa ‘Ngāti Pūkenga ki Manaia’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho i te kaikōrero mō tētahi wā poto. Ka whai mai ko te ingoa ‘Shane Ashby”.)

Shane Ashby: “Mō Pūkenga…kei te mārama au ki te whakautu a tōku whaea ki tēnā pātai, ā, e aua. Kei te mārama au ki te take i rangirua ai ia, ā, i rangirua anō hoki tērā reanga. I a au e rangahau ana, ā, e whai haere ana i te ara ki te kōrero ki ō mātou kaumātua, ō mātou kuia, mārakerake ana te kitea kāore hoki rātou i te tino mōhio ko wai hoki a Ngāti Pūkenga.”


(Ka puta i a Shane Ashby ‘…even they didn’t fully understand who Ngāti Pūkenga were…’, ka whiti atu ki tētahi tangata e noho ana i te papa e pānui ana i tētahi pepa.)

Shane Ashby: “Tērā tētahi o ō mātou kuia tawhito, kuia ātaahua, ko Aunty Bonnie Renata. Ka hoki mahara ki a māua e whitiwhiti kōrero ana, ka tahuri mai ki a au, ka uia te pātai, ‘E tama, ko wai a Ngāti Pūkenga? Nā te mea kāore anō mātou kia rongo ki tērā ingoa, kāore anō au kia rongo ki tērā ingoa. Ko Ngāti Kiore Kino anake te ingoa i kōrerotia i roto o Manaia. Kāore au i mōhio ki a Ngāti Pūkenga āpanoa ki ēnei wā.”


(Ka puta i a Shane Ashby, ‘…because we’ve never heard that name …’, ka hoki ki te aro ki a Shane e kōrero ana ki te kāmera.)

Shane Ashby: “He whakakori tērā i ngā whakaaro. Heoi anō, e mārama ana ki te take e pērā ana. Ko Te Tāwera. He ingoa anō tēnei o tō mātou iwi. Kāore he tangata kotahi i mōhio ki tēnā. Kua roa nei e ngaro ana. Ahakoa ngā pukapuka miniti e horapa nei te ingoa, Te Tāwera. Nō reira, uia mai te pātai ko wai a Ngāti Pūkenga ināianei. Ko mātou ngā hua ēnei tīpuna hirahira tokotoru. Ko Pūkenga nō Mātaatua. Koinei ō mātou tātai whakapapa tūturu. Ko te pūtahitanga o ngā tūpuna o Ngāti Pūkenga me ēra o Kūmaramāoa nō te iwi o Waitaha i puta mai ai ko Te Tāwera. Taua ingoa rā, taua ingoa kua utaina ki runga ki ētahi wāhinga o Ngāti Pūkenga. Ina koa, rātou i te noho ki roto o Maketū i ērā wā rā. Āpaia ko te hononga whakapapa tuatoru, te tātai heke ki a Horouta. Mai i a Rongowhakaata rāua ko tāna tama, a Rongopopoia. Nā reira ko Rongopopoia, ko Kūmaramāoa rātou ko Pūkenga. Ko Ngāti Pūkenga tēnā e tū atu nei. Ka mutu, he kupu taurangi tēnei, katoa mātou i heke iho mai i a rātou.”


(Ka puta i a Shane Ashby ‘…we are all descendant from there’, ka whiti te aro ki tētahi puke hururua kei rahaki o te moana. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)


(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuarima. Ka putaputa mai te ingoa ‘Ngāti Pūkenga ki Pakikaikutu’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho i te kaikōrero mō tētahi wā poto. Ka whai mai ko te ingoa ‘Hori Parata’.)

Hori Parata: “Kāti, ko tāku i rongo ai mō ngā wā o mua, i te haeretanga atu o Moeroa me tana tauā ki konei ki Pēwhairangi ki te tiki pū.”


(Ka puta i a Hori Parata ‘…get some guns’, ka whiti atu ki ētahi matakūrae me te tāhuna. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)

Hori Parata: “E ai ki te kōrero, i a rātou e haere mai ana, ka hiahia a boy ki te haere ki te tūtaki atu…ki te kite atu i tōna tuahine i mauheretia e Ngāpuhi i Tauranga, e whakapae ana au.”


(Ka puta i a Hori Parata ‘…in Tauranga I think’, ka whiti atu ki tētahi whare me ngā kupu ‘Tamaterau Hall For Hire’ e iri ana i te pakitara.)

Hori Parata: “Ā, ka mau ia ki reira ki Tamaterau. He mea kōhurutia e ērā tāngata kei roto o Whāngārei i tērā wā rā.”


(Ka puta i a Hori Parata ‘…those people at Whangārei at the time’, ka whiti te aro ki tētahi kōti tenehi.)

Hori Parata: “Nō Marupō. Ko tāku noa, koinei ngā kaupapa i ngā rā o mua.”

Kaiuiui: “Āe.”


(Ka puta i a Hori Parata ‘…what I meant is that’s what was happening...’, ka whiti atu ki a Hori e kōrero ana ki te kāmera.)

Hori Parata: “Tārake ana te kitea, me kī… Me kīia iho, koinā pea te āhua i ngā rā mua, nē. Kei te mātakitaki ō mātou tāngata i ngā wā katoa nē. Kāore e kore i mōhio rātou mēnā rānei koe he uri nō te, nō tērā waka.”


(Ka puta i a Hori Parata ‘…off that waka’, ka whiti te aro ki tētahi wāpu, ā, kei tua ko ētahi poti i te moana.)

Hori Parata: “Me Tirarau, me ērā atu atu. Me Iwitahi. I rongo au, i mate a Moeroa i a ia e noho ana i reira. Engari ko te tokorua i whakamoea e Ngāti Hine ki a rāua wahine ko Whatarau rāua ko Tiketike.”


(Ka puta i a Hori Parata ‘…but the two that were given wives…’, ka whiti atu ki a Hori e aro mai ana ki te kāmera.)

Hori Parata: “Heoi anō, i tautoko rāua i ngā pakanga i Ruapekapeka.”


(Ka puta i a Hori Parata ‘…at Ruapekapeka’, ka whiti te aro ki tētahi awa, ki tētahi ngahere, ki ētahi whare me ētahi puke. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)


(Ka whiti atu ki te kaikōrero kei mua tonu i tētahi wharenui. Ka putaputa mai te ingoa ‘Ngāti Pūkenga ki Ngāpeke’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho i te kaikōrero mō tētahi wā poto. Ka whai mai ko te ingoa ‘Te Harawira Ohia’.)

Te Harawira Ohia: “Mō ngā kōrero tuku iho, ka whakahuahua au i a Pūkenga me te tauā. Ko Ngā Matā-kai-kutu-kurī. He mea mōhiotia mātou ko Ngā Matā-kai-kutu-kurī. He kaiponu i utua. Mō te hunga hiahia āwhina, i karanga rātou i a Pūkenga. Mātou ko Ngā Pōtiki. Ko mātou, ko rātou rānei, inā noa atu ko mātou i konei i Ngāpeke. I rongonui a Ngā Pōtiki mō te kakari i roto i te wai.”


(Ka puta i a Te Harawira Ohia ‘…us or these ones…’, ka whiti te aro ki tētahi whare, te wharau whero me te pātītī kei mua tonu. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)

Te Harawira Ohia: “Nō reira, kāore mātou mō te pakanga i runga i te whenua.Engari i roto i te wai kē. Ka kōhurutia rātou katoa i te wai, i roto i ngā taikoraha me te pūahatanga anō hoki. Oh, kia mōhio mai koe. Kei te wāhi o ngā paetai me ērā atu mea.”


(Ka puta i a Te Harawira Ohia ‘…where the mangroves are’, ka hoki atu te aro ki a Te Harawira e kōrero ana i mua tonu i te wharenui.)

Te Harawira Ohia: “Nō reira, koinā tētahi o ngā whakaaro ka horahia e au mō, inā noa atu mō ngā rangatahi e kuhu ana ki te kapa haka, te whutupōro hoki. E puta ana ki te whīra me maumahara ki tēnā, ko Ngā Matā-kai-kutu-kurī o Ngāti Pūkenga. He mea utua mātou ki te aru tāngata, he kaikōhuru me kī. Koirā tāku.”


(Ka puta i a Te Harawira Ohia ‘…is how I like to call it’, ka whiti te aro ki te poti e haere ana i te moana. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)


(Ka whiti te aro ki a kaikōrero tuatahi e noho ana i te tūru.)

Haerengārangi Mikaere: “Kua roa nei te wā a Manaia e mōhiotia ana e āna manuhiri mō tana kāpata kai.“


(Ka puta i a Haerengārangi Mikaire ‘...for the kāpata kai...’, ka whiti te aro ki te matakūrae me te moana i tōnga o te rā. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)

Haerengārangi Mikaere: “Me te mōhio ki ngā wā i a au me ngā wā o nāianei, kei te hāpai tonu tō mātou iwi i ngā tukanga o te kāpata kai. Ā, me te whatiwhati o ngā kō kia ora tonu ngā taonga tuku iho mō ō mātou uri, ā, haere ake nei.”


(Ka pura i a Haerengārangi Mikaire ‘...the resource available to our people...’, ka whiti ki a Haerengārangi e kōrero ana ki te kāmera.)

Haerengārangi Mikaere: “Kia mōhio tonu ā mātou mokopuna ki te āhua o te kōura. Kei reira ētahi wāhi puta noa i Aotearoa kua ngaro i a rātou tēnā. Mai i ngā moutere o uki. Ā, kore kore rawa mātou e tuku kia pērā hoki a Manaia. Manohi anō, me kīia ake he nui tonu ngā mahi.”


(Ka whiti atu ki te anga matatopa, hopunga ā-manu e rere arorangi atu ana i tētahi marae.)


(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuawhitu. Ka putaputa mai te ingoa ‘Ngāti Pūkenga ki Maketu’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho i te kaikōrero mō tētahi wā poto. Ka whai mai ko te ingoa ‘Mereana Moko’.)

Mereana Moko: “Āna, ko Kaikokopu tō mātou awa. Mō te taha ki te pepeha, kāore pea ō mātou pepeha pēnei i te nuinga me ōna maunga, ōna awa. Heoi, he awa tō mātou. Kāore ō mātou maunga ake. Engari e kore ētahi e tohe mēnā rānei he kanohi kitea tō mātou, i nohia rānei e mātou te awa o Kaikokopu. Ko te pūtake ko Tāheke, e taitata ana ki te wairere o Ōkere. Ko Tāheke te marae i reira. Kāore i tawhiti atu i reira ko te pūtake o te awa o Kaikokopu. Ka rere atu ki ngā whenua o Paengaroa me Maniatūtū, ka rere tonu ki muri o Waewaetūtuki, ā, mutu atu ki te pūahatanga o Waihī.”


(Ka puta i a Mereana Moko ‘...it travels through Paengaroa lands and Mangatutu...’, ka whiti te aro ki tētahi ngutuawa me te pūahatanga. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)

Mereana Moko: “Koia tō mātou… Me kī, tō mātou pātaka kai i a mātou e noho ana i Maketū. Nō mai rā anō mātou e noho tahaki ana i konā, nō te taenga tuatahi mai, ā, tae rawa ki tēnei wā.”

Kaiuiui: “Āe.”

Mereana Moko: “Nō reira, āe, ko Kaikokopu. He mea tapa ki tēnā ingoa nā te nui o te kōkōpu, arā te huhua kei roto i taua awa.”

Kaiuiui: “I nē.”

Mereana Moko:“Ka rere whakarunga ki Rotorua ki te whakawhānau. Nō reira, koia hoki tō mātou awa.”


(Ka puta i a Mereana Moko ‘...that’s our awa...’, ka whiti atu ki a Mereana e kōrero ana ki te kāmera.)

Mereana Moko: “Mai i tō mātou… Ko Waewaetūtūki te kōhanga o ngā whenua i Maketū.”

Kaiuiui: “Āe.”

Mereana Moko: “Me kī, he uaua tonu ki te āta whakamārama i te takiwā o Waewaetūtūki. Heoi, kei waenganui tonu o Paengaroa, o Pungakawa me te tāone o Maketū e mōhio nei mātou. Ko ā mātou kiritata ēnā. Ko te takiwā me kī, te wāhi o waenganui ko Waewaetūtūki.”


(Ka puta i a Mereana Moko ‘…Maketu township…’, ka whiti atu ki tētahi ngutuawa, ki tētahi matakūrae me ētahi kāinga. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)


(Ka whiti atu ki tētahi rori kōpiko i te taha o te koko moana. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)


(Ka whiti atu ki te kaikōrero tuarima e kōrero ana ki te kāmera.)

Hori Parata: “Kāore e kore ko te kiore te tino kai i konei, mō tō mātou iwi. Kāore mātou… Ehara te kiore he rat.”

Kaiuiui: “Āe.”

Hori Parata: “He kiore kē.”

Kaiuiui: “Oh, kiore kē?”

Hori Parata: “Āe, āe, āe. Anei ngā rerekētanga o te kiore i te kiore Pākehā.Ehara ia i te kaikawe i ngā mate pēnei me te kiore Pākehā e kawe nei te ngāngara ki te ngaua koe ka māuiui.”

Kaiuiui: “I nē.”

Hori Parata: “Ka tahi. Tekau mā rua marama noa iho te roa o te ora. Ka toru, koinā te… Kia kīia iho, e toru ngā whakangote i haramai ki konei. Ko te tangata, te kurī me te kiore. He mea wehe te tangata me te kurī. Engari anō te kiore he taketake nō Hawaiki. Tae noa mai ki tēnei wā.”

Kaiuiui: “Wehi nā.”

Hori Parata: “Kāore he paku tohu kua nanua ia ki ngā kiore Pākehā e rua, ki te kiore iti rānei. He momo tēnā.”

Kaiuiui: “Ka tika.”


(Ka puta i a Hori Parata ‘…that’s unique man’, ka whiti te aro ki tētahi tāhuna kua kapia e te angaanga, ki te moana me tētahi ngahere kua kapia e te rākau.)

Hori Parata: “Kāti, ka nui ō mātou tāngata ka warea kē e ngā whakatau a te Pākehā. ‘He kiore noa iho tēnā.’”

Kaiuiui: “Āna.”

Hori Parata: “Nē rā?”

Kaiuiui: “Āe.”

Hori Parata: “Ehara i te mea he taiea tēnā te kai kiore i ērā wā. Ko te mea rā, he kai rangatira tērā. Me kī, kāore i ōrite ki te kai pipi. Me kī, he momo nē. Mō ngā tino kaupapa. Me kī, muri mai i tō puhoro kei te hiahia pea koe ki te kai i ētahi kiore. Āe.”


(Ka puta i a Hori Parata ‘…special kaupapa…’, ka whiti te aro ki a Hori e kōrero ana ki te kāmera.)


(Ka whiti atu ki te tihi o tētahi puke kua kapia e te rākau. He anga matatopa, hopunga ā-manu.)


(Ko te reo o te kaikōrero tuarua a Rāhera Ohia. Ka whiti atu ki a Rāhera e kōrero ana ki te kāmera.)

Rāhera Ohia: “Nō reira, ki te whakaaro ake au ki ēnei mea katoa, nō te wā tonu o…um, nōku e tamariki ana, me kī…e rongo ana mō Ngāti Pūkenga me te whakaaro ake ki te kupu pūkenga. Me kī. Kāore he huna o te kupu nē. Ā, mōku, mōku ake ko Ngāti Pūkenga te iwi e āhei ana ki te ranga i ngā tira. Me kī.”

Rāhera Ohia: “Mōku ake…ki te huihui mai mātou, e taea ana e mātou te ārahi i ngā tira i ngā wā taumaha kia tae atu rātou ki ngā pae e wawatangia ana. Nō reira, mōku ake he iwi mātou e ranga ana i ngā tira, mōku ake. Kei te pērā au, ā haere ake nei. E kore pea tērā e panoni. Ka mutu, e awhitu noa ana a roto kei te pērā hoki ngā whakaaro o ā mātou uri.”


(Te kāri whakakapi me ngā kupu ‘Te Tai | Treaty Settlement Stories’. Kei te pokapū o te mata ko ngā kupu ‘Explore more stories on tetai.nz’.)

Whakapapa

Ko tā te pou whakapapa nei he whakakanohi i ō mātou tīpuna. Otirā, he whakaahua i ngā paparanga o tō mātou iwi mai i a Toroa, heke iho ki a Wairaka, heke iho ki a Tamatea-ki-te-Huatahi, heke iho ki a Tānemoeahi, heke iho ki a Pūkenga. Kitea ai ngā tohu o te kauwae runga, o te kauwae raro me te ngututa e mōhio ai koe he rangatira, he tohunga, ēnei tīpuna.

He pou whakapapa, whero me te hiriwa. Ko Toroa kei runga, heke iho ki a Wairaka, ki a Tamatea-ki-te-huatahi, ki a Tānemoeahi, ā, ki a Pūkenga
He wheku e whakakanohi ana i te tipuna, i a Toroa

Toroa

Kia whakatauki ake nei te kōrero, ko Mātaatua te waka, ko Toroa te tangata. E kai ō mata, e areare ō taringa ki a Tākuta Pouroto Ngaropo (Mātaatua, Te Arawa) e taki ana i ngā whakapapa o tēnei tipuna rangatira nei a Toroa.

Video transcript

[Te tangi kōwaro o te hue.]

(Te kāri whakapuaki mō ‘Te Tai Whakaea me Ngā Kōrero Whakatau Tiriti a Ngāti Pūkenga’. Kei te kokonga ko ngā waitohu o Te Tāwharau o Ngāti Pūkenga me te Manatū Taonga Ministry for Culture & Heritage.)

[Te tangi o te puoro tuarongo.]


(Ka whiti atu ki te kaikōrero kei tētahi tāhuahua. Ko te moana kei muri tata me ētahi moutere kei tua atu.)


Kaikōrero: “Ko Toroa te rangatira o te iwi.”


(Ka putaputa mai te ingoa ‘Toroa’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho o te kaikōrero mō tētahi wā poto.)


Kaikōrero: “Ko Toroa te tuakana o Tāneatua, o Puhi, o Huriwainuku, ā, he tuahine ōna. Ko Muriwai, ko Mōrungaiterangi rātou ko Hine-kukuti-rangi.

Tokorua ngā wāhine a Toroa. Ko Pūhaunui te wahine mātāmua. Nāna ko Wairaka. Ka moe ia ia Kakepikitua ka puta ko ā rāua tama, a Te Whakapoi rāua ko Ruaihona, ngā tūngāne o tō mātou tipuna a Wairaka. Whānau mai ai rātou i te moutere o Ma’uke. I haramai rātou me tō rātou matua a Toroa i runga i te waka o Mātaatua. Nō reira, he uri a Wairaka nā Toroa. Ka moe a Wairaka i a Maiurenui ka puta ko Tamatea-ki-te-huatahi, ka moe i a Paewhiti ka puta ko Tānemoeahi, ka puta ko Pūkenga, te iwi o Ngāti Pūkenga. Ko te whānau tēnei o Irakewa, ā, ko Toroa te rangatira o te iwi.

Ko Mātaatua tōna waka. Nō reira, koia hoki te waka o Ngāti Pūkenga. Nō reira, he uri whakaheke mātou o Ngāti Pūkenga nā Toroa, heke iho ki a Wairaka, tāna tamāhine.

He tohunga karakia a Toroa. Nō rātou e mau ana i te āwhā, i te āwhiowhio ko tō mātou tupuna a Toroa te kai karakia i te karakia o Tūtapa o Te Kawa o Mātaatua. I a ia e karakia ana ka rongo ia ki te Atua. Ka kite ia i te mata o te Atua. Nō reira, ka tapa e tō mātou tupuna a Toroa tō mātou waka ko Te Mata Tapu o Te Atua, arā ko te mata tapu tēnā o te Atua.

He tino rangatira ia. I takea mai tōna ingoa i te manu toroa. Ko te manu toroa tētahi o ngā manu tapu o te moutere o Ma’uke. I tōna whānautanga mai i kitea te manu toroa e rere ana. Nō reira, ka tapa tōna matua i a ia ki te ingoa Toroa. Toroa, i te rangi. Ko te toroa e hāro ana i te kahu o te rangi. Nō reira, he tino tupuna ia mō Ngāti Pūkenga. Otirā, mō te waka o Mātaatua. Tēnei tō tātou tipuna a Toroa-i-te-rangi.”

He wheku e whakakanohi ana i te tipuna, i a Wairaka

Wairaka

Ko Te Wairakaraka o te Rangimānukanuka te tipuna nānā te kōrero, ‘kia Whakatāne au i a ahau’.

Heo i, he aha i kīia ai ko ia te whare tangata o Ngāti Pūkenga? Tēnā, e kai ō mata, e areare ō taringa ki a Tākuta Pouroto Ngāropo (Mātaatua, Te Arawa) me te roanga ake o ngā kōrero.

Video transcript

[Te tangi kōwaro o te hue.]

(Te kāri whakapuaki mō ‘Te Tai Whakaea me Ngā Kōrero Whakatau Tiriti a Ngāti Pūkenga‘. Kei te kokonga ko ngā waitohu o Te Tāwharau o Ngāti Pūkenga me te Manatū Taonga Ministry for Culture & Heritage.)

[Te tangi o te puoro tuarongo.]


(Ka whiti atu ki te kaikōrero kei tētahi tāhuahua. Ko te moana kei muri tata me ētahi moutere kei tua atu.)

(Ka putaputa mai te ingoa ‘Wairaka’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho o te kaikōrero mō tētahi wā poto.)


Kaikōrero: “Ko te tauparapara e whai ake nei nō Wairaka tonu.

Piki mai rā, kake mai rā.

Homai te waiora ki a au.

E tū te hua nā te moe a te kuia i te pō.

Pō, Wairaka i raru ai.

Papaki tū ana ngā tai ki Te Reinga.

Ka pō, ka ao, ka ea, ka awatea.

Ko Wairaka te tamāhine a Toroa rāua ko Pūhaunui, ko Pūharaunui kē ki ētahi. Ko te tōna ingoa ko Te Wairakaraka o Te Rangimānuka. Ko te wai rakaraka tērā i whānau ai ia i te pā o Te Rangimānuka, i te moutere o Ma’uke. Inā te hirahira o Wairaka ki tōna iwi o te moutere o Ma’uke. He mea tanumia tōna tāngaengae ki Te Rangimānukanuka. Ā, tokorua ōna tungāne ko Te Whakapoi rāua ko Ruaihona. He tipuna whakamīharo a Wairaka nā te mea i āta manaaki, i āta poipoi ia i ngā rawa o tērā, o tērā.

Ko te tino kaupapa mō tātou, mō Ngāti Pūkenga e pā ana ki tō tātou tīpuna kuia nei a Wairaka ko ia te whare tangata o Ngāti Pūkenga. Nō reira, he mana nui tō te kuia nei.

Ko Wairaka tō mātou tipuna māreikura. Ko ia te whare tapu o Ngāti Pūkenga. Nō reira, he tipuna hirahira rawa atu a Wairaka i te haeretanga mai o te waka o Mātaatua.

He wahine ātaahua ia. Ko ia i raru nei ngā tāne katoa o te rohe nei. Nā tōna ātaahua i tūkari ai ngā tāne. Tē taea nei te karo. Whātorotoro atu te rongonui o tōna ātaahua. A Maiurenui rāua ko tana tungāne a Tūkaiteuru, i haramai rāua i runga anō i ngā hononga ki a Taranaki me Tainui.Nā, ka tae rāua ki Whakatāne. I pōhiritia rātou ki Te Whare o Toroa. Ā, i reira um, pupū ake ai te aroha o Wairaka ki a Tūkaiteuru. Otirā, ko te tāne tēnei i kauanuanutia e ia. Engari! ‘Tērā tangata kē atu, he anuanu, kāre au e hiahia ki a ia.’

Kātahi ia ka mea atu, ‘koia anō hoki ko te tungāne kē at, a Maiurenui. Me te anuanu hoki. Kāore au e pīrangi ana ki a ia.’ Ahakoa ko Maiurenui te mea whai rautaki o rāua. Mutu ana te whakatau o ngā manuhiri ki Whakatāne, ki te whare o Toroa, ka kai rātou. Ka whakariterite rātou i ngā moenga. Me te whakarika, i nekeneke a Tūkaiteuru i tana moenga ki te taha o Wairaka. I hiahiangia ai a Tūkaiteuru i a Wairaka hei wahine māna. I a rātou e whakarite nei i ngā moenga o te wharepuni ka waiho ia i tana moenga ki te taha o Wairaka. Ka puta a Wairaka ki taka kai me te iwi, ā, ki te whakarite i ngā mahi o te pō, ka kite a Maiurenui i a Tūkaiteuru e whakarite ana i āna mea i te taha o te moenga. Ka kīia iho, ‘Ei, ka kino tō mate huango. He huango tō mate. Me whakanekengia tō moenga ki te matapihi ki reira koe takoto ai. Me whakanekeneke e koe tō moenga. Whakanekenekengia ki te matapihi rā.‘ Ka whakaae a Tūkaiteuru, ‘Āe tika tāna. E tika ana taku tungāne.’ Nō reira, ka neke ia i tana moenga ki te matapihi, ka wehe atu ia ki te kai. I tana korenga, ka nekeneke a Maiurenui i tana moenga ki te taha o Wairaka. Mutu ana te kai o te pō i te mahi haka rātou, i te mahi poi me te mahi whakangahau. Kua pō rawa. Nō reira, i a rātou ka hoki atu ki te wharepuni ka rongo a Wairaka ki te hiamo. He aha i pēnei ai? He pōhēhē nāna, ko te tāne e mate kanehe nei ia i te takoto i tōna taha. Arā, a Tūkaiteuru. Māna, he tangata kē atu. Ko te tungāne kē o Tūkaiteuru, ko Maiurenui. Ka piri rāua. Ka hono tahi. Ka ai rāua.I tō rāua aitanga āe ka rongo a Wairaka ki te aroha. Ka rongo a Wairaka ki te mana o tō rāua piringa tahi.

I a rāua e mahi ana i tā rāua mahi ka pupū ake te aroha o Wairaka ki a, kāti, ki tāna i pōhēhē ai, ki a Tūkaiteuru. Ā, i tērā pō ka hono moumouranga rāua. Heoi anō. I rapia tōna kanohi. Ka tohungia tōna tāne, ā, ka ea te pō. Aonga ake i te rā ka oho a Wairaka me te koa hoki ‘He tāne tāku. He tāne tāku, he tāne tāku.’ Ka haramai a Toroa ka pātai atu ‘Oh, ko wai te tāne nei? Oh, kua rapia tōna kanohi. Nāku i rapi tōna kanohi.’

Ka puta mai te tāne i arohatia e ia, kāre he rapitanga i tōna kanohi. Ka mōhio ia kua māmingatia ia. Ko te tāne anō nāna i rapi, ehara ia i tāne i hiahia ai ia. Ko te pō tēnā i raru ai tō mātou tipuna a Wairaka. Ā, i konei tito ai e ia tēnei tauparapara, tēnei karakia.

Piki mai rā, kake mai rā.

Nā, ki piki mai koe ki a au.

Homai te waiora ki ahau.

Nā, arohaina mai au.

E tū te huanga, te moe a te kuia i te pō.

Tēnei te pō ka whakakau he wahine

He wahine mōhio ki ngā mahi a te ngākau.

Papaki tū ana ngā tai ki Te Reinga.

Ka rongo au ki ngā tai papaki o Te Reinga.

Ānō nei ko rāua tēnā, me kī, e piri nei,

e awhi kiri ana, rāua ki a rāua.

Kā pō.

Ka ao.

Ka awatea.

Me te pō i raru ai a Wairaka.

Ko te pō tēnei i raru ai tō mātou kuia a Wairaka.

Tokowhā ngā tamariki a Wairaka. Mai i ēnei tokowhā, he mea heke iho a Ngāti Pūkenga i te tamaiti mātāmua. Ko Wairaka te whare tangata o te iwi o Ngāti Pūkenga. He iwi a Ngāti Pūkenga, ā, he uri whakaheke nā te tipuna a Wairaka. Nō reira, tēnā tātou katoa.”

He wheku e whakakanohi ana i te tipuna, i a Tamatea-ki-te-Huatahi

Tamatea-ki-te-huatahi

Ko te mokopuna tēnei a Toroa me te matua o Ue-i-mua, o Tānemoeahi rātou ko Tūhoe-pōtiki e kīia nei ko Te Tokotoru a Paewhiti. Tēnā, e kai ō mata, e areare ō taringa ki a Tākuta Pouroto Ngāropo (Mātaatua, Te Arawa) me te roanga ake o ēnā kōrero.

Video transcript

[Te tangi kōwaro o te hue.]

Te kāri whakapuaki mō ‘Te Tai Whakaea me Ngā Kōrero Whakatau Tiriti a Ngāti Pūkenga’. Kei te kokonga ko ngā waitohu o Te Tāwharau o Ngāti Pūkenga me te Manatū Taonga Ministry for Culture & Heritage.)

[Te tangi o te puoro tuarongo.]


(Ka whiti atu ki te kaikōrero kei tētahi tāhuahua. Ko te moana kei muri tata me ētahi moutere kei tua atu.)

(Ka putaputa mai te ingoa ‘Tamateakitehuatahi’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho o te kaikōrero mō tētahi wā poto.)


Kaikōrero: “Ko Tamatea-ki-te-huatahi te tama o Wairaka. Ka moe a Tamatea-ki-te-huatahi i a Paewhiti. Arā, ko te tokotoru a Paewhiti. Ko wai wēnei te tokotoru a Paewhiti? Arā, ko Ueimua tēnā. I muri iho i a ia ko Tānemoeahi. I muri iho i a ia ko Tūhoepōtiki. He toa te tokotoru nei mō te whawhai. He toa hoki mō te kaitiakitanga i te rohe o Ōwhakatoro.

I whānau a Tamatea-ki-te-huatahi i Whakatāne.

Ko te matua o Tamatea-ki-te-huatahi ko Maiurenui.

He huatahi ia. Nā whai anō i tapaina ki tēnā ingoa, Tamatea-ki-te-huatahi. He huatahi.

Nō reira, i a Tamatea-ki-te-huatahi e noho ana i te kōpū o tōna whaea a Wairaka, i a ia e hapū ana ka tono ia ki a Maiurenui ki te haere ki te tiki kai. He hiakai nōna ki te kahawai. Kāore tērā marama o te tau i te pai nā te āhua o te moana me ngā ngaru. He āwha, kua orua te moana. He kaha te kino, kāore i pai tō haere ki te moana.

Ā, i waho rā te matua o Tamatea-ki-te-huatahi, a Maiurenui toromi ai. Hei tupatotanga mō tērā wāhanga o te marama, mō Tamatea, me te puta ki te hao ika ka whakaingoatia e Wairaka tana tama ko Tamatea. Ka mutu, nā te mea he huatahi ia, ko ki-te-huatahi. Nā whai anō tana ingoa, Tamatea-ki-te-huatahi.

He toa rongonui hoki a Tamatea-ki-te-huatahi. Engari he rangatira whakahangahanga anō hoki. Ehara i te mea ko te pakanga te mea nui i ngā wā katoa.

E rua ō mātou marae hirahira kua whakairia ki tēnā ingoa, Tamatea-ki-te-huatahi. Ko Tamatea-ki-te-huatahi te whare tipuna kei te moutere o Mōtītī. Waihoki ko Tamatea-ki-te-huatahi te wharekai i konei i Whakatāne, i te marae o Wairaka. Nō reira, nā Wairaka ko Tamatea-ki-te-huatahi, tāna tama. Ko te whaea me te tamaiti.

Kei te moutere o Mōtītī ko Tamatea-ki-te-huatahi, te makau tāne me te wharekai a Hinewai, arā ko tōna makau wahine. Tēnei motu me ōna hononga ki te iwi o Waitaha.

Nā Toroa ko Wairaka, nāna ko Tamatea-ki-te-huatahi kei Mōtītī, nāna ko Ueimua, nāna ko Toroakaikaha, nāna ko Te Hapū, nāna ko Te Patuwai. Nā Te Hapū ko Romai, ā, ka moe a Romai i a Pūkenga. Koinā tā mātou hononga ki a Mōtītī.

He aha ai?

Kāti, i whānau mai, i tipu mai a Tamatea-ki-te-huatahi i Whakatāne. Kātahi ia ka noho i Te Teko mō tahi wā poto. Ko te pā o reira ko Rākaihopukia. Mai i reira, ka hūnuku a Tamatea-ki-te-huatahi ki Ōhiwa noho ai. Ki reira ako ai ki te hī ika. Nā wai rā ka tohunga ia ki te mahi hī ika.

Kātahi a Tamatea-ki-te-huatahi ka hūnuku atu i Ōhiwa ki Ōtarahīoi, ā, ki Tāneatua. Nō reira, i Ōwhakatoro a Tamatea-ki-te-huatahi e noho ana.

He hononga torangapū, arā, he moe taumou i whakaritea mō rāua ko tana wahine a Paewhiti. Nā Toroa ko Wairaka, nāna ko Tamatea-ki-te-huatahi.

Ka haere mai te tungāne o Toroa i Tāneatua mō tāna tamāhine a Paewhiti. Kua moe te whaea i te irāmutu.

Tokowhā ā rāua tamariki. Ā, he tino toa ngā tama. Me kī, hei kīngi rātou mō te whārua o Ōwhakatoro. Ko te tama mātāmua ko Ueimua. Tōmuri iho ko Tānemoeahi. Ko te toa rangatira, te kiri kawa ki te riri, te kiri kawa ki te rākau ko Tānemoeahi. He tuahine tō rātou, ko Uenuku-rauiri. Ā, ka heke iho mai ki a Tūhoe.

He mārohirohi rawa nō ērā tama tokotoru e kore ai ētahi e āhei te whakaeke i a rātou i Ōwhakatoro. Nō reira i kīia ai rātou ko ngā pou e toru o te iwi. Ko te tokotoru a Paewhiti. Ko ngā tama tokotoru a Paewhiti.

Nā Ueimua ka puta ko ngā iwi o Ngāti Awa me ngā iwi o Te Arawa. Ka heke iho a Ngāti Pūkeko i tērā whakapapa, ā, me Patuwai anō hoki. Koia hoki te take e tū nei a Tamatea-ki-te-huatahi ki runga o Mōtītī i tēnei rā tonu. Nō reira, koinā ō mātou toronga whakapapa.

Takea mai mātou i te tokotoru a Paewhiti. Ka mate ana a Tamatea-ki-te-huatahi i nehua ia ki roto i te whārua o Ōwhakatoro. Nā Tamatea-ki-te-huatahi ko Tānemoeahi, nāna ko Pūkenga ka puta mai ko mātou. Ko te aho whakapapa mai i a Pūkenga ko Te Whetū-o-te-rangi i puta mai ko mātou ngā uri o Ngāti Pūkenga whānui. Ngā aho whakapapa o Ngāti Pūkenga mai i a Tamatea-ki-te-huatahi.”

He wheku e whakakanohi ana i te tipuna, i a Tānemoeahi

Tānemoeahi

He aha kia kīia Tānemoeahi, he uri toa nā Tūmatauenga. Hakiri kau ake te taringa kia rongo ai koe ngā kōrero a Tākuta Pouroto Ngaropo (Mātaatua, Te Arawa) mō te tipuna nei, mō Tānemoeahi.

Video transcript

[Te tangi kōwaro o te hue.]

(Te kāri whakapuaki mō ‘Te Tai Whakaea me Ngā Kōrero Whakatau Tiriti a Ngāti Pūkenga’. Kei te kokonga ko ngā waitohu o Te Tāwharau o Ngāti Pūkenga me te Manatū Taonga Ministry for Culture & Heritage.)

[Te tangi o te puoro tuarongo.]


(Ka whiti atu ki te kaikōrero kei tētahi tāhuahua. Ko te moana kei muri tata me ētahi moutere kei tua atu.)

(Ka putaputa mai te ingoa ‘Tānemoeahi’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho o te kaikōrero mō tētahi wā poto.)


Kaikōrero: “A Tānemoeahi, he uri whakaheke nā Toroa, nāna ko Wairaka, nāna ko Tamatea-ki-te-huatahi, nāna ko Tānemoeahi. Ko Tānemoeahi te tama a Tamatea-ki-te-huatahi. Ko tōna matua tēnā. Ka mutu, ko tōna whaea ko Paewhiti. Ko Paewhiti te tamāhine a Tāneatua rāua ko Ōhinemataroa. Nō reira, nā Irakewa ko Tāneatua. Ka moe a Tāneatua i a Ōhinemataroa ka puta ko Paewhiti. Ka moe a Paewhiti i a Tamatea-ki-te-huatahi ka puta ko Tānemoeahi. I whānau mai a Tānemoeahi i Ōwhakatoro.

I whakangungua ia ki te whare wānanga, te whare mātauranga, ā, ki te whare o Tūmatauenga e kīia nei ko Ōhaua-i-te-rangi. He pūkenga ia ki te mau rākau me te rakanga waewae i roto i te pakanga, i roto i te riri. Kāti koa, ko ia te mea pūkenga me te mea mārohirohi o ngā tungāne tokotoru.

A Tānemoeahi, me kī, i a ia, tokomaha tonu āna wāhine, ā, he mea whakaū e ia tōna mana ki roto o Ōwhakatoro. Ko te wahine mataamua ko Uetūpuke.Ā, ko Rongopopoia te hononga ki konā. Waihoki ko Tānehiwarau. Nō reira, he mana nui tō ēnei wāhine tokorua i ngā hītori o tō mātou iwi o Ngāti Pūkenga. Nā Tānemoeahi hoki ngā tawhā o te rohe katoa i tiaki, ā, ko ia hei toka tū moana mō tōna teina me ōna tungāne.

Ka mōhio rātou katoa ko ia kē te tohunga o rātou mō te mau i te rākau mō te whawhai, mō te haumaru i te iwi whānui o roto o Te Whāruarua o Ōwhakatoro.

Nā tana kakama e kore ai ia e mau e te tangata. Hāunga pea te hunga whai rautaki pēnei i a ia. Nō konā te whakatauki, Tānemoeahi, auahi whare. Ānō nei he auahi whare ia. Nā tana kakama e kore ai ia e mau e te tangata. Ko āna whakanekeneke i te mura o te ahi me ngā mea katoa i tutuki i a ia he mahi nā te kanohi hōmiromiro. I whakaakona a Tānemoeahi e tōna matua a Tamatea-ki-te-huatahi, ki ngā rākau a Tū. He mea tohua e te tokotoru a Tānemoeahi hei toa matua mō Te Tokotoru a Paewhiti. Nō reira, koi ia te pou tokomanawa. Te mea waenganui o te tokotoru nei.

Ko te nuinga o ngā raruraru i ahu kē mai i ōna teina, i a Tūhoe rāua ko Ueimua. Ko te mea whakarapa kē, i mau ia ki tētahi pakanga, he take nui tā te teina, tā Tūhoe ki tana tuakana ki a Ueimua. Ko te mea whakarapa kē, i tauututu te whiu o ētahi kupu whakakawa i waenganui i a Tūhoe rāua ko Ueimua, arā te teina ki te tuakana. I kīia iho, e rāua, ki te mau koe, mau koe i a au, ka kohuru au i a koe, ka hutia tō manawa, ā, ka kaingia. Ka tono a Tūhoe kia āwhina ia i a ia. Ko tāna, kāti māku koe e āwhina. Engari e kore au e whakatūroro i taku tuakana.

Heoi anō, ka kuhu a Tānemoeahi ki te pakanga i tana tuakana a Ueimua. Ka mutu, i tana matatau ka rapahuki ia i a ia, ka mau ia ki tana taiaha.

Ā, mai i tēna, ka ara ake a Tūhoe. Ka maunu a Tānemoeahi. Ā, ka kōhurutia e Tūhoe tōna tuakana. Ko te pūtake tēnā o te pakanga nui i waenganui i te whānau. I tērā pakanga wehe atu ai a Tānemoeahi ki Tūranganui-a-Kiwa noho ai. I kōhurutia a Ueimua, ka tanumia ki Ōwhakatoro. Ka haere mai a Uenuku-rauiri ki Te Teko, ā, ka nohia ai te pā i konei e kīia nei ko Puketapu. Kātahi ia ka hūnuku ki Te Puna a Tūhoe me Ngongotahā. Ā, kāti ko ngā tamariki a Tūhoe me ngā tamariki a Ueimua, i te pakanga rātou ki a rātou anō.Ka hūnuku a Tānemoeahi ki Tūranganui-a-Kiwa noho ai kia mate rā anō ia. Kātahi āna tamariki ka whakawhiti atu ki Tūranganui-a-Kiwa ki te whakahoki i ngā kōiwi o Tānemoeahi ki Ōwhakatoro, ka tanumia ki konā, ki te ana e kīia nei ko, Te Ana o Kawekawe.

Kei reira tonu tō tātou tipuna a Tānemoeahi e takoto mai ana i Te Ana-o-Kawekawe. Nō reira, e koro kei te tangi tonu mātou ki a koe. Kei te tuku aroha atu ki a koe, e te tipuna. Nāu ko Pūkenga. Nāu ko Ngāti Pūkenga whānui. Nō reira, koinei ngā kōrero e pā ana ki tō tātou tipuna a Tānemoeahi.”

He wheku e whakakanohi ana i te tipuna, i a Pūkenga

Pūkenga

He mea heke iho te mana o Pūkenga i te aho ariki o tōna tipuna, a Toroa. Ko Tākuta Pouroto Ngaropo (Mātaatua, Te Arawa) tēnei te kōrero nei mō te ao i a Pūkenga me ngā nekenekehanga o te iwi mō muri mai. Whakarongo mai, mātakitaki mai rā!

Video transcript

[Te tangi kōwaro o te hue.]

(Te kāri whakapuaki mō ‘Te Tai Whakaea me Ngā Kōrero Whakatau Tiriti a Ngāti Pūkenga’. Kei te kokonga ko ngā waitohu o Te Tāwharau o Ngāti Pūkenga me te Manatū Taonga Ministry for Culture & Heritage.)

[Te tangi o te puoro tuarongo.]


(Ka whiti atu ki te kaikōrero kei tētahi tāhuahua. Ko te moana kei muri tata me ētahi moutere kei tua atu.)

(Ka putaputa mai te ingoa ‘Pūkenga’ i tētahi pouaka kōwhai, i te pae i raro iho o te kaikōrero mō tētahi wā poto.)


Kaikōrero: “Ko te tipuna nei ko Pūkenga, nānā ko te iwi o Ngāti Pūkenga. Ko Toroa, ko Wairaka, ko Tamatea-ki-te-huatahi, ko Tānemoeahi, ko Pūkenga, ko tātou ngā uri o Ngāti Pūkenga. Tēnā koutou, tēnā koutou, kia ora tatou katoa.

I tapaina tō mātou tipuna a Pūkenga e tōna matua nā te mea, i whakatō ki roto ki a ia ngā pūkenga o te whaikōrero, te whawhai, me kī, te rangatiratanga i te whenua, mō te whānau. He tino āheinga ōna. He mea kitea, i tana whānautanga mai, ngā tohu o te rangatira. E ko Pūkenga, tangata kātuarehe. I tapaina ia e tōna matua a Tānemoeahi. Ko Pūkenga te matā kai kutu o te iwi ki te mau rākau. He kiri kawa ki te mau taiaha me te mau patu. Ko ia hei pou whirinaki, hei rangatira ki te tiaki me te whakangungu i ngā tawhā o te rohe o te iwi. He tino matakite a Pūkenga. Tērā tētahi rā ka whakatika atu rāua ko tōna teina a Te Ahuru mai Ōwhakatoro whiti atu ki Matatā. Ka whiti atu ki Maketū, ā, nā wai rā, nā wai rā ka tau atu rāua ki Kaimai. Kāti koa, nā Pūkenga tērā takiwā i tapa ki ngā pae maunga o Kaimai.

‘Ka haramai tāua ki konei kai ai. Kai mai ki konei, kai atu ki korā. Ko ahau ki te moana, ko koe ki uta.’

Nā Pūkenga te kōrero, ‘kua haramai au ki konei ki te whakaū i tōku mana kia rongo ai au ki ngā makurutanga mō tōku iwi, ā, kia kai au i ngā hua o te whenua. Māku ngā hua o te moana, mā taku teina ngā hua o tuawhenua.’ Ko Te Ahuru. Ka puta te ingoa. Nā te whakatauāki me ngā kupu a Pūkenga i tapa ai ngā pae maunga o Kaimai. I waweruka ia ki te noho ki roto i te moana o Tauranga, i runga anō i te mōhio ki te haerenga mai o Mātaatua. He hononga ōna ki a Toroa. Koia tonu, ko te ingoa o Tauranga ko Te Tauranga o Mātaatua. Ka hiamo a Pūkenga i te whai wāhitanga atu ki te whakatū kāinga hōu mōna, ā, mō tōna iwi. Ko te mea whakarapa kē, ka wehe ana ia i ngā pae o Kaimai ka noho tonu tana teina a Te Ahuru i Pūtāruru, i tērā takiwā. Ko tāna, he hoki mai ki te tiki i tana whānau. I te whakarite ia i te whakawhitinga ki Tauranga. Nō reira, ka hoki atu a Pūkenga.

Pakanga nui ana ngā iwi o Ueimua, ngā iwi o Tūhoe, arā ngā tāngata o Tūhoe, ngā iwi o Tānemoeahi me Pūkenga, nāna i mau ki te pakanga ahakoa ia kāore i whai kia pērā. E kāo. I te whai kē tō mātou tipuna kia haere atu ai ia ki roto o te moana o Tauranga ki te kimi kāinga hōu mō rātou ki reira, mō Ngāti Pūkenga whānui tonu.

Kīhai tō mātou tipuna i waweruka ki te mate. Engari, hoki rawa mai, i te mura o te ahi kē tōna matua me ōna matua kēkē. Nō reira, ka whakaeke rāua ko tōna matua i ngā iwi o Ueimua. Ā, ko te marae o Ōwhakatoro, ko reira te wāhi i tū ai te pakanga whakamutunga. Ka mate a Pūkenga i konā. I mate mai a Pūkenga ki reira.

I reira, i Ōwhakatoro kōhurutia ai, whakamatetia ai tō mātou tipuna a Pūkenga. Hei whakamaumahara i a ia, ka tikina noatia e te iwi tōna ingoa ka hua mai ko Ngāti Pūkenga. Hei tohu maumahara u a Pūkenga. Ko te mea whakarapa kē mō Te Whetū-o-Te Rangi, māna hei whakakī i ngā whāwhārua. Ka wehe atu a Te Whetū-o-Te Rangi me ngā uri o Ngāti Pūkenga, o Ngāti Hau, ka haere atu ki Te Tai Rāwhiti.

Mai i Te Tai Rāwhiti kātahi ka rere atu rātou ki Tunapahore. Mai Tunapahore kātahi ka rere atu rātou arā, ki Tōrerenui-ā-Rua. Mai reira a Tōrerenui-a-Rua kua tau atu rātou hoki ki, ki Waiaua. Mai Waiaua ki Ōpotiki. Mai Ōpotiki ka tau atu ki Whakatāne.

Mai reira um, i haere mai rātou ki Tuararangaia, ki roto ki Te Teko, ā, mai reira ki Kawerau. Ka noho atu a Te Whetū-o-Te Rangi ki Braemar, ki Ūhika whakatūria ai te pā o Waiariki. Mai reira ka haere ia ki Whāriki Te Toki, ka tapa i te takiwā o Te Tāpapatanga o Te Whetū-o-Te Rangi. Kātahi a Te Whetū-o-Te Rangi ka haere, tau atu ai ki Awakaponga, ka tapa ia i te awa me te takiwā o Te Awakaponga. Mai reira ka haere ia ki Whakapaukōrero. Ko te maunga tēnā i konei, i Matatā. Mai reira ka haere a Te Whetū-o-Te Rangi mā te taha moana ki Maketū. Mai Maketū ka haere tonu ia ki roto ki Tauranga, ā, ko Tuapiro te nohoanga tuatahi. Uh, ko tōna kāinga i konā, i Tuapiro ko Hikurangi. Mai Hikurangi ka hoki atu ia ki Tauranga, ā, noho tonu atu ki Kopukairoa. I Kopukairoa whai mana rangatira ai ia ki roto i te takiwā. Ka puta ko mātou ngā uri o Te Whetū-o-Te Rangi.

Katoa ngā uri o Te Whetū-o-Te Rangi i hūnuku ki Manaia. Katoa ngā uri o Te Whetū-o-Te Rangi i hūnuku ki Maketū. Katoa ngā uri o Te Whetū-o-Te Rangi i hūnuku ki Pakikaikutu. Katoa ngā uri o Te Whetū-o-Te Rangi i hūnuku ki Ngāpeke. Nō reira, ko Pūkenga te tipuna i take mai mātou katoa.

Koinei ngā kōrero e pā ana ki tēnei tipuna rongonui, ko Pūkenga! Nā Pūkenga ko Ngāti Pūkenga.”

Ngā wāhi noho o Ngāti Pūkenga

Kua rongonui te haerenga o Pūkenga rāua ko tana teina a Te Ahuru i tō rāua kāinga i Ōwhakatoro (e pātata ana ki Rūātoki) ki te moana o Tauranga, ka tapainatia ai ngā pae o Kaimai. I tōnā tikanga kua hūnuku a Pūkenga i āna tāngata ki te moana o Tauranga noho ai, engari i kōhurutia ia i te pakanga ki Ōwhakatoro.

Nā wai rā ka arahina te iwi a Pūkenga e tāna tamaiti a Te Whetū o Te Rangi ki te moana o Tauranga noho ai. I noho a Ngāti Pūkenga i Ōpōtiki i mua i te haere whakateuru ki Tauranga, ki tō rātou kāinga o Ngāpeke kei Te Tāhuna o Rangataua (kei te taha rāwhiti o te moana o Tauranga). Ko Ngāti Ha kē te iwi i mua, ā, nā runga i ngā hononga ki a Ngāti Ha he papa kāinga tō Ngāti Pūkenga ki Maketū. Ka noho hoki a Ngāti Pūkenga ki a Ngāti Maru i ētahi whenua kei Te Tara o Te Ika-a-Maui (kei Manaia), ā, he kāinga tō rātou i Whangārei (ko Pakikaikutu).

Whakaaetanga whakataunga

I kuhu a Ngāti Pūkenga (i raro anō i Te Au Mārō o Ngāti Pūkenga Charitable Trust) ki te whiriwhiri kōrero me te Karauna i te tau 2010 hei whakatau i āna kerēme tiriti o mua. Nā te horapa o ngā whenua o Ngāti Pūkenga ka wāhiruatia ngā whiriwhiri kōrero ki ngā rohenga whiriwhiri Karauna e rua (ki Tauranga me Hauraki), ā, ki waenganui i ngā whiriwhiri kiritahi me ngā whiriwhiri kiritōpū anō hoki.’1

I tata riro ngā whenua katoa o Ngāti Pūkenga mō muri mai i te uakitanga o te kairiri e te Karauna i te tau 1864 me te raupatutanga o ngā tino whenua i te tūāuru o Bay of Plenty. I pēnei rātou, ahakoa i mana te oati a Ngāti Pūkenga ki te Karauna e kore rātou e kuhu ki te whawhai. 2

I te tau 2013 ka whakatakotoria ki mua ki te iwi ko ngā hua o ngā whiriwhiri kōrero nā te rōpū Te Matakahi i ārahi. Ka hainatia te Whakaaetanga Whakataunga me te Karauna i te marae o Te Whetū o Te Rangi, i te 7 o Apereira 2013. Ko te pūtaketanga mai tēnei o te tarahiti o Te Tāwharau o Ngāti Pūkenga, ko ia hei kaiwhiwhi mō ngā rawa o te whakataunga.

Ko ētahi o ngā rawa o te whakataunga:

  • He kōrero hītori kua whakaaetia mō ngā hononga kei waenganui i a Ngāti Pūkenga me te Karauna
  • Ngā mihi me ngā whakapāhātanga a te Karauna
  • Ngā puretumu ahurea, tae noa ki te whakahokitanga mai o ngā tino wāhi me te whakarauoratanga marae
  • Ngā puremutu ā-pūtea, ā-arumoni i eke ki te $5 miriona.3

Te hainatanga o te Whakaaetanga Whakataunga Tiriti a Ngāti Pūkenga ki te marae o Te Whetū o Te Rangi, i Otukopiri, i te 7 o Āpereira 2013. Nā Robin Ohia ngā whakaahua kua tāruatia me te whakaae a Te Tawharau o Ngāti Pūkenga.

Mai i te taha whakarunga, mauī:
He tamariki nō Te Kura Kaupapa Māori o Otepou;
He whānau nō Ngāti Pūkenga;
Ko Piripi Kahotea-Rangikotua e whakatata ana ki te wero i te Karauna;
He kuia i te mahau o te wharenui o Te Whetū o Te Rangi, mai i te taha mauī: Debbie Henton, Irimena Heke, Elaine Tapsell, Joan Douglas, Puti Dey, Pearl Newman Raewyn Douglas, Rangi Oliver and Janna Hawira;
Te Awanuiarangi Black me ētahi atu kaikōrero, Hori Parata, Waka Taite, Rehua Smallman, rātou ko Kairau Ngāwha Takotohiwi kei te paepae o Ngāti Pūkenga.

I tua atu o ngā kerēme tiriti o mua, e whai pānga ana a Ngāti Pūkenga ki te rōpū o Tauranga Moana Iwi Collective – he kiritōpū mō ngā iwi o te Bay of Plenty e noho nei i te moana o Tauranga: ko Ngāi Te Rangi, ko Ngā Hapū o Ngāti Ranginui rātou ko Ngāti Pūkenga. Nō te 21 o Hānuere 2015 hainatia ai e Tauranga Moana Iwi Collective te whakaaetanga whakataunga me te Karauna mō te puretumu tiriti kiritōpū mō ngā rawa whaipānga.

I whai wāhi atu hoki a Ngāti Pūkenga ki a Hauraki Collective, nā runga anō i ōna hononga ki a Hauraki. Hei māngai rātou mō ngā iwi tekau mā rua o Hauraki i ngā whiriwhiri whakataunga tiriti o mua (he rerekē i ngā whakataunga tiriti kiritahi ā-iwi).

Tirohia te paetukutuku o te Tāwharau o Ngāti Pūkenga mō te roanga ake o ngā kōrero whakataunga: Treaty Settlements—Te Tāwharau o Ngāti Pūkenga

  1. Treaty Settlements (Te Tāwharau o Ngāti Pūkenga)
  2. Treaty settlement time for reflection (Sunlive)
  3. Ngā iwi o Hauraki (Te Ara)