Te Tai – Treaty Settlement Stories

TORU | 3
Tango whenua

I kite a Ngāti Whātua Ōrākei i te iti haeretanga o ō rātou whenua haumako mai i te 80,000 eka ki te hauwhā eka. Ko te urupā anake i toe.

Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd

Ngā Whenua Moemoeā

He whakahokinga mahara tēnei, he mea whakaaweawe e te kaimātai nei e James Cowan (1870–1943). Ko tā te kiriata nei, he hoki atu ki te wā e haumako ana ngā whenua me ngā moana o Te Taoū, Ngā Oho me Te Uringutu, tae noa atu ki Ōkahu. Ka taka te wā, ka tāokehia, ka hāparutia ngā puke, i te taenga mai o tauiwi.

Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd

Te Puru o Tāmaki

Ko te 700 eka, i kīa ai ko te poraka o Ōrākei, e mōhiotia ana ināianei ko Te Whenua Rangatira, ka toro mai i te mātārae o Kohimaramara i te rāwhiti, whakawhiti atu ki te pā o Takaparawhau. Mai i konei, ka toro atu ki te pā o Pokanoa, whakawhiti atu ki te pā o Paritūtai. Ka noho ēnei kāhiwi i ngā tahataha o ngā whenua o Ōkahu. Koia nei te wāhi i tū ai te whare tupuna o Te Puru o Tāmaki.

He rārangi wā tēnei, e āta rārangi iho ana ngā kaupapa nui e whai pānga ana ki Te Whenua Rangatira.

  • 1837
    Ka whita anō te ahikātanga o Apihai Te Kāwau me tōna hapū.
  • 1859
    Ka tangohia ngā eka e 9 o Takaparawhau mō ngā take hōia.
  • 1873
    Ka whakamanatia te 700 eka o Ōrākei e te kōti, kia kaua rawa e hokona atu ki tangata kē atu ahakoa te aha. Kei roto i tēnei huinga whenua ngā whenua i tangohia mō ngā take hōia i te 1859.
  • 1879
    Ka tū Te Kotahitanga, Te Pāremata Māori Tuatahi ki Ōkahu. Ka wānangahia te mana Māori e ngā rangatira o Waikato, o Ngāpuhi, o Tāmaki Makaurau, ngā nawe tiriti, te rironga o te whenua, te ture, me te korenga i whai wāhi o te Māori ki ngā kaunihera me pāremata.
  • 1882
    Ka whakaae ngā kaitiaki o te poraka whenua o Ōrākei ki te rēti atu i te whenua i raro i te pire Ōrākei Native Reserve Act 1882. Ka haere tonu ngā mahinga kai ā-hapū, ā, ko ngā utu rēti hei painga mō te hapū.
  • 1886
    13 ngā eka o runga o Kohimarama (e mōhiotia nei i te rā nei ko Bastion Point me Takaparawhau) i tangohia mō ngā take hōia.
  • 1898
    Ka wāwāhingia e Te Kōti Whenua Māori te poraka o Ōrākei ki ngā kaitiaki, me te āhei o ngā kaitiaki rā ki te hoko atu.
  • 1908
    Ka whakaaetia e Te Kāwanatanga tētahi ture Pāremata kia tango whenua, kia whakatakoto i tētahi paipa tūtae ki te one o Ōkahu, mai i tētahi pito ki tētahi, ā, ki mua tonu i te papakāinga.
  • 1914
    Putaputa ana te mahi a te para mai i te paipa ki Ōkahu, ka tāhawahawatia te puna kai. Ka waipukehia te papakāinga e te paranga i ngā wā o te ua.
  • 1951
    Ka tangohia e te kāwanatanga te toenga 12 me te haurua eka o ngā whenua. Waiho noa ana ko te hauwhā eka i tohua hei urupā, ka noho whenua kore te hapū.
  • 1952
    Ka tahuna te papakāinga o Ōkahu ki te ahi, ka peia hoki te iwi. Ka kīa te kāinga nei he anuanu, me whakawātea, me whakapaipai mō te taenga mai o Kuini Irihāpeti II i te tau 1953. Ka mate te tini kaumātua i pōuri kerekere, i te taimaha rukiruki, i te mamae kino.

Takaparawhau

1976, ka kī te Peremia, a Rob Muldoon, ka whakamahia e rātou te toenga o ngā whenua o Takaparawhau hei whakatū i ētahi whare nui te wāriu. Mai i ngā whenua katoa o te hapū, ko ngā eka 60 nei ngā whenua i whakapono a Ngāti Whātua Ōrākei e taea te whakahoki mai.

Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd

I te Kohitātea o te tau 1977, ka tū te Kōmiti Ōrākei Māori Action ki te haukoti i te wāwāhitanga o ngā whenua ki Takaparawhau. Ka porotēhi, ka noho rātou ki reira mō te 506 rā, me te kī e kore rātou e wehe i ō rātou whenua tupuna.

Nā te porotēhi nei ka weherua te iwi, nā te mea kua takahia te ture e ngā kaiporotēhi, ‘kua whakaeke poka noa ki ngā whenua o te Karauna.' I te kōrero ētahi kaumātua ki te Karauna mō te whakahokinga mai o ngā eka 10.

25 Mei 1978, ka tonoa e te Kawanatanga he pirihimana mau pū ki te pei i a rātou. 222 ngā tāngata i mauheretia, i turakina ngā whare hui, ngā whare, ngā māra. Ka noho tonu te porotēhi ki Takaparawhau hei ngoikoretanga hītori ki Niu Tīreni, hei kūraruraru mō ngā mema o Ngāti Whātua o Ōrākei.

Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd

Tumutumuwhenua

Ko Tumutumuwhenua te wharenui o Ngāti Whātua Ōrākei. He pou tēnei mō ngā reanga o Ngāti Whātua Ōrākei.

E whakaatu ana tēnei rārangi wā i ngā tino kaupapa e whai pānga atu ana ki Te Whenua Rangatira.

  • 1959
    Ka tohua e te Kāwanatanga, he wāhi e tū ai he marae mō te motu, mō Ngā Hau e Whā i runga i ngā whenua tupuna o Ōrākei. He takahi mana nui tēnei.
  • 1963
    Ka whakatūwherahia he whare karakia hou. Ka tukua ki a Piki, tamāhine a Korokī, te kī o te whare, ā, ko tōna iwi i taki ake i te whakatūwheratanga. Ka taria mai he oneone i te papa i tū ai a Te Puru o Tāmaki, ka karakiatia ki te whare karakia hou. Ka ruiruia te oneone nei ki te wāhi hou i tohua hei tūnga marae, hei tūnga hoki mō te wharenui hou. Hei tohu i te hononga o te wharenui o mua ki te wharenui hou.
  • 1971
    Ka tīmata ngā mahi mō te wharenui hou.
  • 1972
    Ka homai he 2000 putu pūtoru tōtara e Te Manatū Ngahere o Aotearoa, mai i te ngahere o Whirinaki, o Ngāti Whare, mō ngā whakairo.
  • 1974
    Ka tata oti te wharenui hou, a Tumutumuwhenua, hāunga te wāhanga o-roto. Ka arataki ēnei tohunga nei, a Hēnare Tūwhāngai me Whitiora Kupa i te kawanga whare, hei hiki i te tapu, kia pai ai te mahinga atu o ngā mahi ki rō whare, tae atu hoki ki ngā tukutuku, me ngā whakairo.
  • 1976
    Ka whakatuwherahia te tari.
  • 1990
    Ka kāinga a roto i te wharenui e te ahi. Ka whakarākeitia anōtia te wharenui ki ngā tukutuku me ngā kōwhaiwhai. Ka horoia atu ngā whakairo ki te waionepū, ka whakahokia ki te wharenui.

Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd

He tātai mō Pāora Tūhaere

30 Whiringa-a-rangi 1866, kikī ana te kōti i ngā uri o Ngāti Whātua – he mea tia ngā mātenga ki te hou toroa. Ka tū a Tūhaere ka kī: 'Ko Tuha tōku whaea, he tuahine ki a Apihai Te Kawau. I whānau mai ahau ki Hikurangi i te 1825 i waenga i ngā wāhine o Te Taoū. I whānau mai ahau i te wā i wehe ngā wāhine o te Taoū ki Hikurangi i te horonga o Mauinaina pā. Ko ōku iwi ko Waiohua, ko Te Taoū, ko Ngāti Whātua anō hoki. Koia nā te taha o tōku matua. I haere mai au i Waikato ki Ōrākei nōku e tamariki ana. Kua noho au ki Ōkahu mai i taku orokotaenga ki reira. E mahara ana ahau ki tētahi pā i whakatūngia ki reira i mua i te taenga mai o Kāwana Hopihana ki ēnei whenua. Kāhore kau atu he tāngata i konei i tērā wā. E ai ki te tikanga Māori, nō Apihai ēnei whenua.'

 

E rangahau tonu ana a Ngāti Whātua Ōrākei i ā rātou hītoria. He mea mahi ēnei whakaputanga ki ngā mātauranga kei a rātou i te wā nei.

He mea whakaputa tēnei rauemi matihiko i te tau 2021 e Ngāti Whātua Ōrākei me Te Manatū Taonga.

© Ngāti Whātua Ōrākei 2021.