TAHI | 1
Mai Muriwhenua ki Takaparawhau
I haere mai ngā tūpuna o Ngāti Whātua Ōrākei i Wairotī, i Wairotā, ka whakawhiti mai i te moana. Ka tau rātou ki Muriwhenua, ka rere te wā ka aro whakatetonga atu, ka tau ki Tāmaki Makaurau.
I ahu a Ngāti Whātua Ōrākei ki te tonga mai i Muriwhenua, ka uru ki ngā pakanga mai i Maunganui tae noa ki te take o Tangihua. Mai i Tangihua, ka ahu te haere ki te awa o Te Wairoa, ā, ka raupatungia te Kaipara me ōna whenua.
Nō te takiwā o te 1750, ka raupatungia a Tāmaki Makaurau e Te Taoū o te tonga o Kaipara. Mai i tērā wā ki tēnei, ko te hapū o Ngāti Whātua Ōrākei – he mea ārahi mai e Tuperiri, ā, kua noho ahikā mai, kua noho tūrangawaewae mai ki konei. Kei roto i tō rātou whenua rangatira ko Ōkahu, te wāhi i tū ai te whare tupuna o Te Puru o Tāmaki, ko Takaparawhau hoki, te whenua e tū nei te marae o Ōrākei i te rā nei.
Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd
He pepeha
E ai ki ngā pepeha ko te pūtaketanga mai o Ngāti Whātua Ōrākei kei tua kē o Nukuroa (Aotearoa), arā, kei Wairotī, kei Wairotā. Ka tere mai te waka hourua o Māhuhu-ki-te-Rangi i raro i te hautūtanga o Rongomai, mai i ngā moutere o Te Moana-nui-a-Kiwa, ā, ka tau mai ki konei ki Aotearoa.
Ka taka te wā, ka whānau mai ko tēnei mea te waka taua e mōhiotia nei tātou. I whakamahia ngā waka taua e Te Taoū me Ngāti Whātua i te raupatunga o Tāmaki.
Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd
Ngā tapuae o Tua
Ko tā Ngā Tapuae o Tua he whai i te hīkoitanga mai o Ngāti Whātua Ōrākei mai i Te Rerenga Wairua ki tō rātou tūrangawaewae ki Takaparawhau, ki Tāmaki.
Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd
Muriwhenua
E ai ki tēnei tupuna o Ngāti Whātua Ōrākei ki a Pāora Tūhaere, ko Muriwhenua te kāinga tūturu o Ngāti Whātua, o Te Taoū, o Te Uri-o-Hau, e kīia nei ko Ngā Ririki.
I te kitenga o te whenua e Pōhurihanga, te rangatira o te waka o Kurahaupō, ka puta i a ia te kupu ko ‘Muriwhenua’ (ko te muri tēnei o te whenua). Koia hoki te take i tapaina ai e ia tana tamāhine ko Muriwhenua.
E kī ana hoki te kōrero ko Tangaroa tētahi o ngā rangatira o Tākitimuwaka - ko tētahi atu kōrero e kī ana ko Tua hoki i runga i taua waka. E ai ki tēnei pūrākau nō konei mai te pūtakenga mai o te ingoa Ngāti Whātua.
Mai i Maunganui ki Tāmaki
He tirohanga tēnei mai i te rangi ki ētahi pito whenua, pito moana huri i te rohe o Ngāti Whātua Whānui.
Katoa ēnei tohu whenua me ēnei tohu moana, he tūtohu kikokiko, he tūtohu wairua ki ngā uri o Ngāti Whātua Whānui, mai i Maunganui i te uru, ki ngā wai kānapanapa o te Waitematā, o Tai Harapaki me Ōkahu - te kāinga o Ngāti Whātua Ōrākei.
Whakamātauria te pato i ngā tohu whenua me ngā tohu moana kia kitea ai ngā kaponga ataata.
Maunganui
Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd
Ko Maunganui te pito whakateraki o te roherohenga hapū. E kī ana te kōrero 'Ka titiro a Maunganui, ka titiro ki Kaipara. Ka titiro a Kaipara, ka titiro ki Maunganui’. Ko te ia o ngā kōrero nei, he whakapūmau i ngā hononga o ngā uri o Maunganui ki ngā uri o te Kaipara ahakoa te aha.
Tāporapora
Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd
Ka haere mā Kaihu, ka hipa i a Tokatoka ki te pūaha o Kaipara Moana ki reira hono ai ki te waka o Tākitimu.
Ko ēnei awa o Kaipara, a Ōtamatea me Ōruawharo ngā kāinga o Ngāi Tāhuhu, o Ngāti Kura, o Ngāti Mauku, o Ngāti Tahinga. Kei tāwāhi, kei Poutō, te pā o Tangaroa Whakamanamana, kei reira a Te Uri o Hau - ngā uri o Haumoewhārangi me tana tama a Hakiputatōmuri. Kei te taha whakaterāwhiti o Poutō, mai i te pūaha o Kaipara Moana ko Manu Kapua, ko Tāporapora - te taunga o Rongomai me tōna waka hourua a Māhuhu-ki-te-Rangi.
Moturemu
Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd
E whai pānga ana a Moturemu ki Te Raupatu Tīhore, te pakanga i ārahina e Kāwharu, he tangata tāroaroa. I raupatua e ia ngā pā o Ngā Iwi, hei utu, hei ngaki i te mate o tōna whanaunga, a Rangi-te-ipu me tōna matua a Haumoewhārangi.
Haere whakatetonga ki te awa o Makaurau – tētahi o ngā kāinga o Moerangaranga, koia rā te tamāhine a Rango, i hua mai ai te hapū nei a Ngāti Rango.
Paruroa
Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd
Ko Ōtakanini te kāinga o ngā uri maha o Mārua, o Kōieie, me ngā tūpuna o runga i te waka taua o Te Pōtae o Wāhieroa.
I te ngutu awa o Awaroa, ko Maunga-a-ngū, ko Mākiri, ko Tauwhare anō hoki. Koia rā te kāinga o Tumupākihi, te rangatira o Te Taoū, ka mutu, te rangatira o te waka taua - Te Wharau. Kei tua i ngā Paeroa o Waitākere, te kāinga o Kawerau, ko Paruroa me Te Mānukanuka o Hoturoa - te wāhi i hinga ai a Kiwi Tāmaki me tōna iwi a Te Waiohua.
Maungakiēkiē
Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd
Ko Maungakiekie te maunga i tū ai te pā o Tuperiri, ko Hikurangi.
Takaparawhau, Ōrākei
Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd
Tahuri ake ki ngā wai o te Waitematā, tau atu ki Takaparawhau, ko te tūrangawaewae o Te Taoū, Te Uringutu, me Ngā Oho, ngā hapū e mōhiotia whānuitia nei ko Ngāti Whātua Ōrākei.
Ataata: Whai Maia Trust 1 Ltd
He tātai mō Tuperiri
Ko Tuperiri he toa nō Te Taoū, koia hoki te tupuna matua o Ngāti Whātua Ōrākei. Nō muri mai i tana raupatu i ngā pā o te takiwā o Ihumātao, ka noho ia ki te pā o Hikurangi, ki runga o Maungakiekie. I mua atu i a Tuperiri, nō Kiwi Tāmaki me tōna iwi a Te Waiohua te pā nei. I patua a Kiwi Tāmaki e tēnei o ngā rangatira o Te Taoū, e Wahaakiaki ki Paruroa. Ko te ingoa hoki mō taua pakanga ko Te Rangi Hingahingatahi.
E rangahau tonu ana a Ngāti Whātua Ōrākei i ā rātou hītoria. He mea mahi ēnei whakaputanga ki ngā mātauranga kei a rātou i te wā nei.
He mea whakaputa tēnei rauemi matihiko i te tau 2021 e Ngāti Whātua Ōrākei me Te Manatū Taonga.
© Ngāti Whātua Ōrākei 2021.